Kənan Hacının bu məqaləsi gənc yazar Kəramət Böyükçölün "Çöl" romanının Azadlıq Radiosunun "Oxu zalı"ndakı müzakirəsində sonuncu yazıdır.
Deyirlər, “roman bumu” yaşanır. Bu yaxşıdırmı, pisdirmi?
Bir dəfə bu barədə sual veriləndə demişdim, indi də təkrar etməkdən çəkinmirəm: Yaxşıdır! Qoy yazılsın.
Təbii, yazılan əsərlərin hamısının ədəbi fakta çevrilməsi də absurd bir şey olardı.
Hər halda, yazılan əsərlər fonunda ədəbi mühit çox canlı görünür və kitaba olan marağın hiss olunacaq dərəcədə artdığını müşahidə etməkdəyik.
Zatən, bizim istədiyimiz bu deyildimi?
Gənc yazarlar arasında elələri var ki, şeirdən və yaxud bir-iki hekayədən sonra birbaşa nəsrin ağır artileriyası sayılan romana keçid etdilər.
İndiyədək ədəbi ortamda belə bir təcrübə olmadığından bu keçidlər heç də birmənalı qarşılanmadı.
“Çöl”ü oxuyandan sonra düşündüm ki, bu əsər öz xalqının milli gələnəkləri üzərində qurulsa da bəşəri ideyaları da yansıyır. Bu romanı gənc bir yazarın əsəri kimi çəkinmədən dünya oxucusuna təqdim etmək olar".
Buna baxmayaraq, bir-birinin ardınca romanlar nəşr olunmağa başladı və ədəbi tənqiddə bir qədər canlanma (son vaxtlar bu söz həddindən artıq, yeri gəldi-gəlmədi işlənir, biz də bundan qaça bilmədik) əmələ gəldi.
Bu canlanmanın yaranmasında ədəbiyyata gələn yeni dalğanın da rolu inkaredilməzdir.
Yeni nəsil janr, üslub, tematika baxımından da ədəbiyyata rəngarənglik qatdılar.
Haqqında yazacağım əsərin - “Çöl” romanının müəllifi Kəramət Böyükçöl ilk öncə şeirlərilə “mən varam!” dedi və bu şeirlərdə nəzərə çarpan istedad işartıları onun imzasını kölgədə qalmağa imkan vermədi.
Bu şeirlərin ardınca qəfildən uzun bir məsafəni az qala maşın sürətilə qət edən iri həcmli roman meydana gəldi.
Adətən, yazıçının üslubunun formalaşması üçün müəyyən vaxta ehtiyac olur. Üslub ideyanın maddiləşmə formasıdır.
İdeya formalaşdıqca üslub yaranır və Kəramətin romanının ilk fəslini oxuyub qurtarandan sonra məni heyrətləndirən də onun özünəməxsus yazı manerası və üslubu oldu.
Hər halda, ilkin qənaət belədir və mən bilmirəm ki, o buna necə nail olub.
Tərəkəmə həyatını bütün ayrıntılarıyla qələmə alan gənc yazar xeyli sayda unudulmuş sözlərdən istifadə edib.
Müəyyən mənada bu sözlərin lüğət tərkibini hazırlamağa ehtiyac yaranır.
Məsələn: düşağ, qığmərə, çıtığ, bicvər, dəlmə, dükçə, kətiyən, oğursaq, koramaz, sucuq və sair və ilaxır.
Bu sözlər göstərir ki, romanın leksik fondu zəngindir. Müəllifin uşaqlığı kənd mühitində keçib və o, canlı xalq dilini çox yaxşı mənimsəyib.
Zərb- məsəllərin, atalar sözlərinin yeni biçimdə istifadəsi də dilin şuxluğunu artırır:
“Çox gül ağzı var arvadın, açıldımı, gəl güllərə tamaşa elə.”(səh.40),
“Görüm üstünüzə şalvar bağı açılmasın!”(bu qarğış qız uşaqlarına xitabən deyilir, yenə orada.).
Və yaxud oxu prosesində külli miqdarda orijinal bədii təsvirlərlə rastlaşırsan:
“Adamların dalına vedrə bağlayır, içinə də elə bir daş atır ki, danqıltısı Ağcabədidə eşidilir.”(səh.67),
“Mənə ərə gəlməyini bir dəfə də olsun ağlının qulağından keçirə bilmir.(səh.78),
“Bu səhər əsgərlərin qulağına külək kimi bir xəbər əsdi.”(səh.143),
“...saatın 11-in 12-yə tərəf yıxıldığı vaxt olardı”(səh.146),
“...avtomat it kimi hürməyə başladı.”(səh.181),
“İtlərin hamamı yağışdı, peçi günəşdi.”(səh.243) və s.
Biz böyük ədəbiyyatı həmişə kənarda axtarmışıq, hərdən yan-yörəmizə də baxmaq lazım gələndə isə nədənsə ərinmişik.
Amma heç kəs də özündən bədgüman deyil və iddialar da hamıda fantan vurur.
“Çöl”ü oxuyandan sonra düşündüm ki, bu əsər öz xalqının milli gələnəkləri üzərində qurulsa da bəşəri ideyaları da yansıyır.
Bu romanı gənc bir yazarın əsəri kimi çəkinmədən dünya oxucusuna təqdim etmək olar.
Hər bir yazıçı ilk növbədə öz xalqının ruhundan çıxış edir və bəşəriyyətin insanlıq kitabına öz əlavələrini edir.
Qərbi uğursuz imitasiya cəhdləri əslində istedadın qısırlığına dəlalət edir.
Kuperin “Ləpirçi” romanı hinduların həyat və məişətini təsvir edir və onların folkloru yazıçı üçün mənəvi qida mənbəyinə çevrilir.
Az qala iki yüz ilə yaxındır ki, bu əsər eyni maraqla oxunur.
Kəramətin romanı canlı danışıq dilindən su içir, tərəkəmə həyatı fonunda bir sıra ictimai problemlər, Şərq-Qərb qovşağında özünü itirən insanın təbəddülatları əsərdə anlaşıqlı, sakit, çox vaxt ironik bir tərzdə nəql edilir.
Hiss olunur ki, yaşının azlığına baxmayaraq,o folklor poetikasına, xalq yaradıcılığına kifayət qədər bələddir.
Detallar kitabdan yox, həyatın özündən gəlir, “Koroğlu” dastanının müasirləşdirilərək normativ yazı üslubuna, ənənəvi deyim tərzinə uyğun olmayan bir dildə nəql olunması (Züleyxanın dilindən) əslində əsərin başlıca uğurudur.
Kəramət BöyükçölƏsərin axsaq yerləri isə daha çox texniki məsələlərdə özünü göstərir.
Müəllif fantaziyalarını tam səfərbər edərək Koroğlunu XXI əsr müstəvisinə gətirir, lakin yenə də onu tam mənada müasir sivilizasiyanın insanına çevirə bilmir; qədim musiqi aləti olan saz müasir texnikanın ən son nailiyyətlərindən olan mobil telefonun ekvivalentinə çevrilə bilmir.
Məncə, daha uğurlu detallar axtarıb tapmaq olardı.
Nəsrdə sanki bütün zamanlar üçün eyni normativ qrammatika ilə nəfəs alan vahid üslub, kitabdan-kitaba, əsərdən-əsərə adlayan, fəqət irəliləməyən bu yeganə ifadə tərzi əslində dili öldürürdü.
Son illər nəsrdə aparılan eksperimentlər əslində dili bu normativ qrammatika qəfəsindən azad etdi və dil hüdudsuz sərbəstlikdən qidalanaraq şaxələnməyə başladı.
Kəramətin romanında həmin azad dilin gəlişməsinin şahidi oluruq.
Müəllifin qarşısına qoyduğu başlıca məqsəd də çölün əlifbasını insanların yadına salmaqdır.
Əsərdə insanın çölün əlifbasını öyrənməsi üçün təbiətə müraciət etməsinin labüdlüyü aşılanır.
“At çöllərin a hərfidir.”, “Xəzər dənizi çöldür” deyən yazıçı oxucunu mahiyyətə varmağa məcbur edir.
Əsərin qəhrəmanı babasının ölümünü belə izah edir: “Çöllərin əlifbası öldü.”
Qarabağ savaşındakı xəyanətlərdən tutmuş Abdulla Öcalana qədər çözələnən müharibə sindromunun törətdiyi fəsadlar görün necə izah edilir:
“Müharibə nə qədər adamı dolandırır. Beynəlxalq aləmdə qeyri-qanuni bir qayda var: Müharibə fəhlə kimi işləməlidir, qazanc gətirməlidir.
Gərək müharibə işləsin ki, öz yerində iylənməsin. Silahlar, beyinlər, düşüncələr işləsin.
Beynəlxalq təşkilatlar baş sındırsın. ATƏT yesin-içsin, ətə-qana gəlsin, BMT iclas çağırsın, işçilərinə maaş versin.
Müharibə qara fəhlə kimi dayanmadan gecə-gündüz işləsin, işləsin, qazanc gətirsin, dayanıb yerində su kimi çirklənməsin gərək.” (səh.191)
Çinarın yıxılmağı isə insanların haqdan qopduğunu göstərir. At belində səkən haqsızlıq çinarı əyır və kürəyini yerə vurur.
Sən demə, bu adamların indiyəcən paxırını örtən də bu çinar imiş, o yıxılandan sonra kəndi fəlakət bürüyür, yeniyetmə ikən nənəsi tərəfindən meşəbəyiyə peşkək edilən və taleyi zorlanan Göyçək havalanıb kəndin içinə düşür.
Onun harayı da qəfil qopan qasırğaya qarışıb kəndin başı üstündə əsəbi-əsəbi vıyıldayır.
İnsanlar Göyçəyin dəli olduğunu güman edirlər. Bu, mənəvi katarzis idi.
Həmçinin oxu
Tehran Əlişanoğlu. "Çöl" romanı - alınmayıb!
C.Yusifli. "Son dövrdə ard-arda yazılan nəsr əsərləri arasında ən uğurlusu"
Elnarə Tofiqqızı. Əsər - YARADILMAYIB!
Nərmin Kamal. Tərəkəmə çölünün kitabı
Kəramət Böyükçöl "Çöl" (Romandan parça)
Deyirlər, “roman bumu” yaşanır. Bu yaxşıdırmı, pisdirmi?
Bir dəfə bu barədə sual veriləndə demişdim, indi də təkrar etməkdən çəkinmirəm: Yaxşıdır! Qoy yazılsın.
Təbii, yazılan əsərlərin hamısının ədəbi fakta çevrilməsi də absurd bir şey olardı.
Hər halda, yazılan əsərlər fonunda ədəbi mühit çox canlı görünür və kitaba olan marağın hiss olunacaq dərəcədə artdığını müşahidə etməkdəyik.
Zatən, bizim istədiyimiz bu deyildimi?
Gənc yazarlar arasında elələri var ki, şeirdən və yaxud bir-iki hekayədən sonra birbaşa nəsrin ağır artileriyası sayılan romana keçid etdilər.
İndiyədək ədəbi ortamda belə bir təcrübə olmadığından bu keçidlər heç də birmənalı qarşılanmadı.
“Çöl”ü oxuyandan sonra düşündüm ki, bu əsər öz xalqının milli gələnəkləri üzərində qurulsa da bəşəri ideyaları da yansıyır. Bu romanı gənc bir yazarın əsəri kimi çəkinmədən dünya oxucusuna təqdim etmək olar".
Buna baxmayaraq, bir-birinin ardınca romanlar nəşr olunmağa başladı və ədəbi tənqiddə bir qədər canlanma (son vaxtlar bu söz həddindən artıq, yeri gəldi-gəlmədi işlənir, biz də bundan qaça bilmədik) əmələ gəldi.
Bu canlanmanın yaranmasında ədəbiyyata gələn yeni dalğanın da rolu inkaredilməzdir.
Yeni nəsil janr, üslub, tematika baxımından da ədəbiyyata rəngarənglik qatdılar.
Haqqında yazacağım əsərin - “Çöl” romanının müəllifi Kəramət Böyükçöl ilk öncə şeirlərilə “mən varam!” dedi və bu şeirlərdə nəzərə çarpan istedad işartıları onun imzasını kölgədə qalmağa imkan vermədi.
Bu şeirlərin ardınca qəfildən uzun bir məsafəni az qala maşın sürətilə qət edən iri həcmli roman meydana gəldi.
Adətən, yazıçının üslubunun formalaşması üçün müəyyən vaxta ehtiyac olur. Üslub ideyanın maddiləşmə formasıdır.
İdeya formalaşdıqca üslub yaranır və Kəramətin romanının ilk fəslini oxuyub qurtarandan sonra məni heyrətləndirən də onun özünəməxsus yazı manerası və üslubu oldu.
Hər halda, ilkin qənaət belədir və mən bilmirəm ki, o buna necə nail olub.
Tərəkəmə həyatını bütün ayrıntılarıyla qələmə alan gənc yazar xeyli sayda unudulmuş sözlərdən istifadə edib.
Müəyyən mənada bu sözlərin lüğət tərkibini hazırlamağa ehtiyac yaranır.
Məsələn: düşağ, qığmərə, çıtığ, bicvər, dəlmə, dükçə, kətiyən, oğursaq, koramaz, sucuq və sair və ilaxır.
Bu sözlər göstərir ki, romanın leksik fondu zəngindir. Müəllifin uşaqlığı kənd mühitində keçib və o, canlı xalq dilini çox yaxşı mənimsəyib.
Zərb- məsəllərin, atalar sözlərinin yeni biçimdə istifadəsi də dilin şuxluğunu artırır:
“Çox gül ağzı var arvadın, açıldımı, gəl güllərə tamaşa elə.”(səh.40),
“Görüm üstünüzə şalvar bağı açılmasın!”(bu qarğış qız uşaqlarına xitabən deyilir, yenə orada.).
Və yaxud oxu prosesində külli miqdarda orijinal bədii təsvirlərlə rastlaşırsan:
“Mənə ərə gəlməyini bir dəfə də olsun ağlının qulağından keçirə bilmir.(səh.78),
“Bu səhər əsgərlərin qulağına külək kimi bir xəbər əsdi.”(səh.143),
“...saatın 11-in 12-yə tərəf yıxıldığı vaxt olardı”(səh.146),
“...avtomat it kimi hürməyə başladı.”(səh.181),
“İtlərin hamamı yağışdı, peçi günəşdi.”(səh.243) və s.
Biz böyük ədəbiyyatı həmişə kənarda axtarmışıq, hərdən yan-yörəmizə də baxmaq lazım gələndə isə nədənsə ərinmişik.
Amma heç kəs də özündən bədgüman deyil və iddialar da hamıda fantan vurur.
“Çöl”ü oxuyandan sonra düşündüm ki, bu əsər öz xalqının milli gələnəkləri üzərində qurulsa da bəşəri ideyaları da yansıyır.
Bu romanı gənc bir yazarın əsəri kimi çəkinmədən dünya oxucusuna təqdim etmək olar.
Hər bir yazıçı ilk növbədə öz xalqının ruhundan çıxış edir və bəşəriyyətin insanlıq kitabına öz əlavələrini edir.
Qərbi uğursuz imitasiya cəhdləri əslində istedadın qısırlığına dəlalət edir.
Kuperin “Ləpirçi” romanı hinduların həyat və məişətini təsvir edir və onların folkloru yazıçı üçün mənəvi qida mənbəyinə çevrilir.
Az qala iki yüz ilə yaxındır ki, bu əsər eyni maraqla oxunur.
Kəramətin romanı canlı danışıq dilindən su içir, tərəkəmə həyatı fonunda bir sıra ictimai problemlər, Şərq-Qərb qovşağında özünü itirən insanın təbəddülatları əsərdə anlaşıqlı, sakit, çox vaxt ironik bir tərzdə nəql edilir.
Hiss olunur ki, yaşının azlığına baxmayaraq,o folklor poetikasına, xalq yaradıcılığına kifayət qədər bələddir.
Detallar kitabdan yox, həyatın özündən gəlir, “Koroğlu” dastanının müasirləşdirilərək normativ yazı üslubuna, ənənəvi deyim tərzinə uyğun olmayan bir dildə nəql olunması (Züleyxanın dilindən) əslində əsərin başlıca uğurudur.
Müəllif fantaziyalarını tam səfərbər edərək Koroğlunu XXI əsr müstəvisinə gətirir, lakin yenə də onu tam mənada müasir sivilizasiyanın insanına çevirə bilmir; qədim musiqi aləti olan saz müasir texnikanın ən son nailiyyətlərindən olan mobil telefonun ekvivalentinə çevrilə bilmir.
Məncə, daha uğurlu detallar axtarıb tapmaq olardı.
Nəsrdə sanki bütün zamanlar üçün eyni normativ qrammatika ilə nəfəs alan vahid üslub, kitabdan-kitaba, əsərdən-əsərə adlayan, fəqət irəliləməyən bu yeganə ifadə tərzi əslində dili öldürürdü.
Son illər nəsrdə aparılan eksperimentlər əslində dili bu normativ qrammatika qəfəsindən azad etdi və dil hüdudsuz sərbəstlikdən qidalanaraq şaxələnməyə başladı.
Kəramətin romanında həmin azad dilin gəlişməsinin şahidi oluruq.
Müəllifin qarşısına qoyduğu başlıca məqsəd də çölün əlifbasını insanların yadına salmaqdır.
Əsərdə insanın çölün əlifbasını öyrənməsi üçün təbiətə müraciət etməsinin labüdlüyü aşılanır.
“At çöllərin a hərfidir.”, “Xəzər dənizi çöldür” deyən yazıçı oxucunu mahiyyətə varmağa məcbur edir.
Əsərin qəhrəmanı babasının ölümünü belə izah edir: “Çöllərin əlifbası öldü.”
Qarabağ savaşındakı xəyanətlərdən tutmuş Abdulla Öcalana qədər çözələnən müharibə sindromunun törətdiyi fəsadlar görün necə izah edilir:
“Müharibə nə qədər adamı dolandırır. Beynəlxalq aləmdə qeyri-qanuni bir qayda var: Müharibə fəhlə kimi işləməlidir, qazanc gətirməlidir.
Gərək müharibə işləsin ki, öz yerində iylənməsin. Silahlar, beyinlər, düşüncələr işləsin.
Beynəlxalq təşkilatlar baş sındırsın. ATƏT yesin-içsin, ətə-qana gəlsin, BMT iclas çağırsın, işçilərinə maaş versin.
Müharibə qara fəhlə kimi dayanmadan gecə-gündüz işləsin, işləsin, qazanc gətirsin, dayanıb yerində su kimi çirklənməsin gərək.” (səh.191)
Çinarın yıxılmağı isə insanların haqdan qopduğunu göstərir. At belində səkən haqsızlıq çinarı əyır və kürəyini yerə vurur.
Sən demə, bu adamların indiyəcən paxırını örtən də bu çinar imiş, o yıxılandan sonra kəndi fəlakət bürüyür, yeniyetmə ikən nənəsi tərəfindən meşəbəyiyə peşkək edilən və taleyi zorlanan Göyçək havalanıb kəndin içinə düşür.
Onun harayı da qəfil qopan qasırğaya qarışıb kəndin başı üstündə əsəbi-əsəbi vıyıldayır.
İnsanlar Göyçəyin dəli olduğunu güman edirlər. Bu, mənəvi katarzis idi.
Həmçinin oxu
Tehran Əlişanoğlu. "Çöl" romanı - alınmayıb!
C.Yusifli. "Son dövrdə ard-arda yazılan nəsr əsərləri arasında ən uğurlusu"
Elnarə Tofiqqızı. Əsər - YARADILMAYIB!
Nərmin Kamal. Tərəkəmə çölünün kitabı
Kəramət Böyükçöl "Çöl" (Romandan parça)
