MÜZAKİRƏ - YAZININ SONUNDA
AXUNDZADƏ FOREVER
Azərbaycan Cümhuriyyəti adlı bir fenomen qəti şəkildə onun 160 il əvvəl irəli sürüb hərarətlə müdafiə etdiyi ideyaların əsəridir.
10 martdakı doğum günü üçün hazırlanan bu fraqmentlər nə “çox olmaq iddiasındadır, nə də yaxşı”.
Çünki bir toplumu “icma”dan “millət” durumuna keçirmək üçün əlindən gələn hər şeyi edən bir insan o toplumun bütün nəsilləri üçün həmişə yeni olmalıdır; buna görə də Allah-Taala ağlımızı əlimizdən almadığı müddətcə biz Axundzadə barədə yazacaq, onu yenə və yenidən öyrənəcəyik.
Elə məktublarını da yenə və yenidən oxuyanda görürük ki, o, son dərəcə ardıcıl və sistemli çalışan bir mütəfəkkir olub.
“Kəmalüddövlə”ni çap etdirmək üçün bütün əlaqələrindən istifadə edib; yeni əlifbanı həyata keçirmək üçün İstanbulda baş nazir Keçəcizadə Məhmət Fuad paşa ilə görüşməyə gedib (Məhmət Fuad paşadan soruşublar ki, neçə sədaqətli dostun var? Deyib ki, hələlik vəzifədə olduğuma görə, sədaqətli dostlarını müəyyənləşdirə bilməmişəm).
Təşəbbüs və ciddi-cəhdləri nəticə verməyəndə məyusluğunu məktublarında əks etdirsə də, buraxdığı yerdən yenə və yenidən mübarizəsinə davam edib.
Onun arzuladığı dövlət üsuli-idarəsinə özünün maraq dairəsində olan coğrafiyanın heç bir xalqı, hələ ki, nail ola bilməyib: ran, Azərbaycan, Türkiyə.
Mustafa Kemal Atatürkün inqilabi xarakterli islahatlarına və 60 illik çox partiyalı sisteminə baxmayaraq, 150 il əvvəl Mirzə Fətəli Axundzadəni təhdid edən faktorlar bu gün dünyəvi Türkiyə Cümhuriyyətini və Türk ziyalısını təhdid edir.
Məktublarının birində “Kəmalüddövlə”nin altında imzasının olmamasını istəyir - çünki onun “məqsədini başa düşməyən həmdinlərinin ədavətindən xatircəm deyil”.
Axundzadənin Türkiyədəki davamçılarından olan Əziz Nesin onun yaşadığı təhlükələri 100 il, 130 il sonra yaşamışdı.
Salman Rüşdünün “Şeytan ayələri” kitabını Türkiyədə çap etdirmək istədiyini açıqlayanda başına qoyulan 250 min dollar pul mükafatına Nesinin reaksiyası bu şəkildə olmuşdu: “Yaxşı puldur.
Məni öldürmək üçün özləri niyə zəhmət çəkirlər? 250 min dolları bank hesabıma köçürsünlər-o dəqiqə özüm intihar edərəm”.
Gürcü tədqiqatçısı Vaso Çaçanidze 30 il qabaq “Axundzadənin meyidinin bir neçə gün ortada qaldığını və din tacirlərinin cənazə namazı qılınmasına icazə vermədiklərini” iddia etsə də, professor Vilayət Quliyev bu iddianın düz olmadığını isbatlamışdı.
Ancaq hardan baxsaq, din tacirlərinin Axundzadənin fiziki varlığı və əsərləri üçün ən böyük təhlükə mənbəyi olduğunu görürük.
Məktublarını yenə və yenidən oxuyanda görürük ki, Allaha və millətə Axundzadə qədər xidmət etməyi qarşısına məqsəd qoyan heç bir din taciri bu dünyaya gəlməyib və gəlməyəcək.
“Əkinçi”nin mühərriri Zərdabiyə məktubu Axundzadənin öz yazdıqlarını özləri də anlamayan və xalqa qətiyyən dəxli olmayan “müasir şizofren intel-dantellərə” verdiyi əlifba dərsidir.
28 may 1918-də elan edilən Şərqin ilk Cümhuriyyəti 1848-də yazılmağa başlanan “Təmsilat”ın 70 il sonra çatdığı zirvə idi.
“Məni nadanlıq vurdu” - doktor Nərimanın 1895-dəki bu fəryadı “Təmsilat”ın və “Kəmalüddövlə”nin “exo”sundan başqa bir şey deyildi.
Əslində onun əsəri olmayan nəyimiz var ki?
Onun barəsində həm çox, həm də yaxşı yazmaq ümidi ilə...
MƏKTUBLARINDAN PARÇALAR
“Kəmalüddövlə” çapdan çıxandan sonra Melkum xana yazacağım məktubun surəti
“Mənim bu məktubumun surətini bir kitabçaya köçürüb saxlayın!
Barı, qoy gələck nəsil bilsin ki, mən və siz bu xüsusda nə qədər zəhmətlər çəkmişik, lakin səyimiz heç bir nəticə verməmişdir.
Bəlkə onlar bizim bu arzumuzu həyata keçirsinlər.
Lakin mənim onlara da ümidim yoxdur, çünki onların özü də bizim müasirimiz olan bu eşşəklərdən əmələ gələcəkdirlər”
Oğlu Rəşidə
“Ələkbərlə birlikdə vaxtımızı keçirərək, “Kəmalüddövlə”nin nəşr ediləcəyinə və ümumdünya şöhrəti qazanacağına ümid bəsləyirik.
Bilmirəm, mən ölüncəyə qədər bu arzuma çatacağammı?
Yoxsa o da köhnə müsəlman əlifbasını dəyişmək kimi bir arzu olaraq qəlbimdə qalacaq və bu iki ümidimi həyata keçirmək məndən sonra sənin öhdənə düşəcəkdir?”
Fransanın Rəştdəki keçmiş baş konsulu müsyö Nikolaiyə
“Mənim əsas məqsədim bu əsəri (“Kəmalüddövlə məktubları”nı nəzərdə tutur - M.Ə.) həm farsca, həm fransızca, həm də başqa Avropa dillərində çap etdirməkdən ibarətdir.
Mən özüm rus dilindən başqa Avropa dillərindən heç birisini bilmirəm.
Mənim yeganə arzum budur ki, həmin əsər Avropa dillərinə tərcümə edilsin, tərcümələr də heç bir dəyişikliyə və təhrifə yol verilmədən əslində yazıldığı üslubda çap edilsin.
Əsərin orijinalında mənim adım çəkilməməlidir.
Çünki mən hələ məqsədimi başa düşməyən öz həmdinlərimizin mənə qarşı ədavətindən xatircəm deyiləm.
Lakin tərcümələrdə adımı açıq-aydın yaza bilərsiniz.
Əgər əsəri sizə göndərməli olsam, onunla birlikdə tərcümeyi-halımı da göndərə bilərəm.
Bu tərcümeyi-haldan bilərsiniz ki, mən istər dram, istərsə də tənqid və başqa mövzularda yazılmış bir çox əsərlərin müəllifiyəm.
Həmin tərcümeyi-halı əsərin tərcümələrinin əvvəlində çapa verə bilərsiniz”
Mirzə Melkum xana
“Bizim bütün səylərimizin faydası ancaq xalqa aiddir.
Bakıda Mirzə Fətəli Axundov adına Milli kitabxana.Biz istəyirik ki, Osmanlı xalqı bizim səyimizlə xoşbəxt və səadətli bir xalq olsun.
Lakin bizim bu arzumuz Osmanlı nazirlərinin şəxsi zərərinədir.
Biz ümumun mənfəətini istəyirik, onlar isə şəxsi mənfəətlərini güdürlər.
Doğrudur, bizim fikrimiz həyata keçirilərsə, vəziyyət daha yaxşı olacaqdır, despot hakimiyyət əvəzinə mötədil və azadlıq hakimiyyəti qurulacaqdır, hər kəs öz bacarığı və biliyinə görə vəzifə sahibi olacaqdır.
Lakin hal-hazırda Osmanlı dövlətinin başçıları olan elmsiz və hünərsiz adamlar buna müxalifdirlər”
Qeyd
“Böyük bədbəxtlikdir ki, insan belə bir millətin içərisində yoxluq aləmindən varlıq aləminə qədəm qoysun və haqqı anlasın, ancaq öz nadan həmvətənlərinə onu anlada bilməsin və bu dünyadan qüssə və həsrətlə getsin”
Fransanın Rəştdəki keçmiş baş konsulu müsyö Nikolaiyə (Mart 1874)
“Bundan sonra isə əsərin (“Kəmalüddövlə” nəzərdə tutulur - M.Ə.) orijinalını, yəni onu fars dilində çap etdirməyə çalışmaq lazımdır.
Kitabın əslini, yəni orijinalını çap etdirdiyiniz təqdirdə, kitabsatanlardan aldığınız qazancı da cənabınıza bağışlayıram.
Əgər ondan da bir pay ayırıb mənə göndərmək istəsəniz, o da öz insafınıza qalıbdır.
Ancaq olmaya-olmaya mənim tərcümeyi-halımı, yəni, bioqrafiyamı fars dilində çap edəsiniz və olmaya-olmaya farsca işarə edəsiniz ki, bu əsəri Axundzadə yazmışdır.
Çünki mənim xalqım hələ fikir azadlığına malik deyildir.
Mənim həmməzhəblərim elə bir kitabın mənim tərəfimdən yazıldığını bilsələr, mütləq mənə qarşı şiddətli ədavət bəsləyəcəklər”
Ağamirzə Məhəmmədrəfi Sədrül-üləmaya
Bilirəm ki, bu kimi böyük fikirləri həyata keçirmək, mənim və sizin kimi adamların qüvvəsindən xaricdir.
Belə bir fikri icra etmək, qüdrət və iradə sahibi olan bir padşahın əzm və iradəsindən asılıdır.
İndiyə qədər bizdən baş verən hər bir yaxşı iş, məsələn, xeyrat, ehsan və sairə, hamısı behişt əldə etmək tamahı xatirinə olmuşdur.
İndi də gəlin, bir qədər şəxsi mənfəət güdmədən, vətənimizin azadlığı, xalqımızın tərəqqi və səadəti yolunda yaxşı işlərə iqdam edək! Mənə belə gəlir ki, bu kimi işlər həm insanların, həm də Allahın yanında hər cür ibadətdən daha yaxşıdır”
Həsən bəy Zərdabiyə
“Sizin qəzetinizin əsas məziyyətlərindən biri ifadənin gözəlliyi, ibarələrin zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır.
Çünki sizin qəzetiniz başqa məsələlərlə yanaşı, Azırbaycan yazısını düzgün olmayan ifadələrdən təmizləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır.
Mən sizin qəzetinizdə əməkdaşlıq etməkdən boyun qaçırmıram.
Qəzetinizin proqramını mənə göndərin”
Şahzadə Etizadüssəltənəyə
“Ola bilsin ki, deyəcəksiniz: Mirzə Fətəli, bütün bunlar soyuq dəmiri döymək kimi bir işdir.
Bəli, bunu mən də başa düşürəm.
Lakin yenə də yazıram və nə qədər ki, sağam, yazmaqda davam edəcəyəm ki, əlifbanı dəyişdirmək fikri bütün xalq arasında yayılmış olsun.
Məlumdur ki, 15 ilə yaxındır ki, bu fikrin toxumunu mən İranda və Osmanlı torpağında səpirəm.
Şübhəsiz ki, bu toxum bizim xələflərimizin zəmanəsində göyərəcəkdir”.
Mirzə Mustafaya
“Kafirliyi və xəbərsizliyi özünüzə din və əqidə kimi qəbul etməyin!
Kafirlik, yəni, haqqı inkar etmək, xəbəsizlik, yəni qəflətdə olmaqdır.
Bunların hər ikisi mənim zövqümə və məsləkimə zidd olan şeylərdir.
İnsan nə haqqı inkar etməli, nə də mərifət aləmindən bixəbər olmalıdır. “Xəbərsizlik aləmi-qəribə behiştdir”- deyənlər cəfəng danışmışlar.
Ata-babaların məzhəbindən qaçmağın da lüzumu yoxdur.
Zahirdə və həmməzhəblərimizlə qardaşcasına yola getməliyik; batində isə haqq yolunun yolçusu olmalıyıq”
“Kəmalüddövlə məktubları”nın nəşri barədə İsakova yazdığı məktubdan
“Müəllif axirət haqqında düşünənlərdən deyil; o, bu kimi şeylərə heç bir əhəmiyyət vermir.
O, ancaq o dinə üstünlük verir ki, insanı bu dünyada azad və xoşbəxt edə bilsin.
Əgər mənim arzularıma rəğmən, senzura orijinalda, ya da tərcümədə dəyişiklik əmələ gətirmək fikrində olarsa, o zaman əsəri məndən aldığınız vəziyyətdə mənə qaytarmağınızı xahiş edirəm.
Çünki mən bu dəyişikliklə razılaşa bilməyəcəyəm”
AXUNDZADƏ FOREVER
Azərbaycan Cümhuriyyəti adlı bir fenomen qəti şəkildə onun 160 il əvvəl irəli sürüb hərarətlə müdafiə etdiyi ideyaların əsəridir.
10 martdakı doğum günü üçün hazırlanan bu fraqmentlər nə “çox olmaq iddiasındadır, nə də yaxşı”.
Çünki bir toplumu “icma”dan “millət” durumuna keçirmək üçün əlindən gələn hər şeyi edən bir insan o toplumun bütün nəsilləri üçün həmişə yeni olmalıdır; buna görə də Allah-Taala ağlımızı əlimizdən almadığı müddətcə biz Axundzadə barədə yazacaq, onu yenə və yenidən öyrənəcəyik.
Elə məktublarını da yenə və yenidən oxuyanda görürük ki, o, son dərəcə ardıcıl və sistemli çalışan bir mütəfəkkir olub.
“Kəmalüddövlə”ni çap etdirmək üçün bütün əlaqələrindən istifadə edib; yeni əlifbanı həyata keçirmək üçün İstanbulda baş nazir Keçəcizadə Məhmət Fuad paşa ilə görüşməyə gedib (Məhmət Fuad paşadan soruşublar ki, neçə sədaqətli dostun var? Deyib ki, hələlik vəzifədə olduğuma görə, sədaqətli dostlarını müəyyənləşdirə bilməmişəm).
Təşəbbüs və ciddi-cəhdləri nəticə verməyəndə məyusluğunu məktublarında əks etdirsə də, buraxdığı yerdən yenə və yenidən mübarizəsinə davam edib.
Onun arzuladığı dövlət üsuli-idarəsinə özünün maraq dairəsində olan coğrafiyanın heç bir xalqı, hələ ki, nail ola bilməyib: ran, Azərbaycan, Türkiyə.
“Mirzə Fətəli Axundzadə barədə ya çox yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazımdır. Mirzə Fətəli Axundzadə barədə ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazımdır”
Cəlil
Məmmədquluzadə
Cəlil
Məmmədquluzadə
Məktublarının birində “Kəmalüddövlə”nin altında imzasının olmamasını istəyir - çünki onun “məqsədini başa düşməyən həmdinlərinin ədavətindən xatircəm deyil”.
Axundzadənin Türkiyədəki davamçılarından olan Əziz Nesin onun yaşadığı təhlükələri 100 il, 130 il sonra yaşamışdı.
Salman Rüşdünün “Şeytan ayələri” kitabını Türkiyədə çap etdirmək istədiyini açıqlayanda başına qoyulan 250 min dollar pul mükafatına Nesinin reaksiyası bu şəkildə olmuşdu: “Yaxşı puldur.
Məni öldürmək üçün özləri niyə zəhmət çəkirlər? 250 min dolları bank hesabıma köçürsünlər-o dəqiqə özüm intihar edərəm”.
Gürcü tədqiqatçısı Vaso Çaçanidze 30 il qabaq “Axundzadənin meyidinin bir neçə gün ortada qaldığını və din tacirlərinin cənazə namazı qılınmasına icazə vermədiklərini” iddia etsə də, professor Vilayət Quliyev bu iddianın düz olmadığını isbatlamışdı.
Ancaq hardan baxsaq, din tacirlərinin Axundzadənin fiziki varlığı və əsərləri üçün ən böyük təhlükə mənbəyi olduğunu görürük.
Məktublarını yenə və yenidən oxuyanda görürük ki, Allaha və millətə Axundzadə qədər xidmət etməyi qarşısına məqsəd qoyan heç bir din taciri bu dünyaya gəlməyib və gəlməyəcək.
“Əkinçi”nin mühərriri Zərdabiyə məktubu Axundzadənin öz yazdıqlarını özləri də anlamayan və xalqa qətiyyən dəxli olmayan “müasir şizofren intel-dantellərə” verdiyi əlifba dərsidir.
28 may 1918-də elan edilən Şərqin ilk Cümhuriyyəti 1848-də yazılmağa başlanan “Təmsilat”ın 70 il sonra çatdığı zirvə idi.
“Məni nadanlıq vurdu” - doktor Nərimanın 1895-dəki bu fəryadı “Təmsilat”ın və “Kəmalüddövlə”nin “exo”sundan başqa bir şey deyildi.
Əslində onun əsəri olmayan nəyimiz var ki?
Onun barəsində həm çox, həm də yaxşı yazmaq ümidi ilə...
MƏKTUBLARINDAN PARÇALAR
“Kəmalüddövlə” çapdan çıxandan sonra Melkum xana yazacağım məktubun surəti
Barı, qoy gələck nəsil bilsin ki, mən və siz bu xüsusda nə qədər zəhmətlər çəkmişik, lakin səyimiz heç bir nəticə verməmişdir.
Bəlkə onlar bizim bu arzumuzu həyata keçirsinlər.
Lakin mənim onlara da ümidim yoxdur, çünki onların özü də bizim müasirimiz olan bu eşşəklərdən əmələ gələcəkdirlər”
Oğlu Rəşidə
“Ələkbərlə birlikdə vaxtımızı keçirərək, “Kəmalüddövlə”nin nəşr ediləcəyinə və ümumdünya şöhrəti qazanacağına ümid bəsləyirik.
Bilmirəm, mən ölüncəyə qədər bu arzuma çatacağammı?
Yoxsa o da köhnə müsəlman əlifbasını dəyişmək kimi bir arzu olaraq qəlbimdə qalacaq və bu iki ümidimi həyata keçirmək məndən sonra sənin öhdənə düşəcəkdir?”
Fransanın Rəştdəki keçmiş baş konsulu müsyö Nikolaiyə
“Mənim əsas məqsədim bu əsəri (“Kəmalüddövlə məktubları”nı nəzərdə tutur - M.Ə.) həm farsca, həm fransızca, həm də başqa Avropa dillərində çap etdirməkdən ibarətdir.
Mən özüm rus dilindən başqa Avropa dillərindən heç birisini bilmirəm.
Mənim yeganə arzum budur ki, həmin əsər Avropa dillərinə tərcümə edilsin, tərcümələr də heç bir dəyişikliyə və təhrifə yol verilmədən əslində yazıldığı üslubda çap edilsin.
Əsərin orijinalında mənim adım çəkilməməlidir.
Çünki mən hələ məqsədimi başa düşməyən öz həmdinlərimizin mənə qarşı ədavətindən xatircəm deyiləm.
Lakin tərcümələrdə adımı açıq-aydın yaza bilərsiniz.
Əgər əsəri sizə göndərməli olsam, onunla birlikdə tərcümeyi-halımı da göndərə bilərəm.
Bu tərcümeyi-haldan bilərsiniz ki, mən istər dram, istərsə də tənqid və başqa mövzularda yazılmış bir çox əsərlərin müəllifiyəm.
Həmin tərcümeyi-halı əsərin tərcümələrinin əvvəlində çapa verə bilərsiniz”
Mirzə Melkum xana
“Bizim bütün səylərimizin faydası ancaq xalqa aiddir.
Lakin bizim bu arzumuz Osmanlı nazirlərinin şəxsi zərərinədir.
Biz ümumun mənfəətini istəyirik, onlar isə şəxsi mənfəətlərini güdürlər.
Doğrudur, bizim fikrimiz həyata keçirilərsə, vəziyyət daha yaxşı olacaqdır, despot hakimiyyət əvəzinə mötədil və azadlıq hakimiyyəti qurulacaqdır, hər kəs öz bacarığı və biliyinə görə vəzifə sahibi olacaqdır.
Lakin hal-hazırda Osmanlı dövlətinin başçıları olan elmsiz və hünərsiz adamlar buna müxalifdirlər”
Qeyd
“Böyük bədbəxtlikdir ki, insan belə bir millətin içərisində yoxluq aləmindən varlıq aləminə qədəm qoysun və haqqı anlasın, ancaq öz nadan həmvətənlərinə onu anlada bilməsin və bu dünyadan qüssə və həsrətlə getsin”
Fransanın Rəştdəki keçmiş baş konsulu müsyö Nikolaiyə (Mart 1874)
“Bundan sonra isə əsərin (“Kəmalüddövlə” nəzərdə tutulur - M.Ə.) orijinalını, yəni onu fars dilində çap etdirməyə çalışmaq lazımdır.
Kitabın əslini, yəni orijinalını çap etdirdiyiniz təqdirdə, kitabsatanlardan aldığınız qazancı da cənabınıza bağışlayıram.
Əgər ondan da bir pay ayırıb mənə göndərmək istəsəniz, o da öz insafınıza qalıbdır.
Ancaq olmaya-olmaya mənim tərcümeyi-halımı, yəni, bioqrafiyamı fars dilində çap edəsiniz və olmaya-olmaya farsca işarə edəsiniz ki, bu əsəri Axundzadə yazmışdır.
Çünki mənim xalqım hələ fikir azadlığına malik deyildir.
Mənim həmməzhəblərim elə bir kitabın mənim tərəfimdən yazıldığını bilsələr, mütləq mənə qarşı şiddətli ədavət bəsləyəcəklər”
Ağamirzə Məhəmmədrəfi Sədrül-üləmaya
Bilirəm ki, bu kimi böyük fikirləri həyata keçirmək, mənim və sizin kimi adamların qüvvəsindən xaricdir.
Belə bir fikri icra etmək, qüdrət və iradə sahibi olan bir padşahın əzm və iradəsindən asılıdır.
İndiyə qədər bizdən baş verən hər bir yaxşı iş, məsələn, xeyrat, ehsan və sairə, hamısı behişt əldə etmək tamahı xatirinə olmuşdur.
İndi də gəlin, bir qədər şəxsi mənfəət güdmədən, vətənimizin azadlığı, xalqımızın tərəqqi və səadəti yolunda yaxşı işlərə iqdam edək! Mənə belə gəlir ki, bu kimi işlər həm insanların, həm də Allahın yanında hər cür ibadətdən daha yaxşıdır”
Həsən bəy Zərdabiyə
“Sizin qəzetinizin əsas məziyyətlərindən biri ifadənin gözəlliyi, ibarələrin zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır.
Çünki sizin qəzetiniz başqa məsələlərlə yanaşı, Azırbaycan yazısını düzgün olmayan ifadələrdən təmizləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır.
Mən sizin qəzetinizdə əməkdaşlıq etməkdən boyun qaçırmıram.
Qəzetinizin proqramını mənə göndərin”
Şahzadə Etizadüssəltənəyə
“Ola bilsin ki, deyəcəksiniz: Mirzə Fətəli, bütün bunlar soyuq dəmiri döymək kimi bir işdir.
Bəli, bunu mən də başa düşürəm.
Lakin yenə də yazıram və nə qədər ki, sağam, yazmaqda davam edəcəyəm ki, əlifbanı dəyişdirmək fikri bütün xalq arasında yayılmış olsun.
Məlumdur ki, 15 ilə yaxındır ki, bu fikrin toxumunu mən İranda və Osmanlı torpağında səpirəm.
Şübhəsiz ki, bu toxum bizim xələflərimizin zəmanəsində göyərəcəkdir”.
Mirzə Mustafaya
“Kafirliyi və xəbərsizliyi özünüzə din və əqidə kimi qəbul etməyin!
Kafirlik, yəni, haqqı inkar etmək, xəbəsizlik, yəni qəflətdə olmaqdır.
Bunların hər ikisi mənim zövqümə və məsləkimə zidd olan şeylərdir.
İnsan nə haqqı inkar etməli, nə də mərifət aləmindən bixəbər olmalıdır. “Xəbərsizlik aləmi-qəribə behiştdir”- deyənlər cəfəng danışmışlar.
Ata-babaların məzhəbindən qaçmağın da lüzumu yoxdur.
Zahirdə və həmməzhəblərimizlə qardaşcasına yola getməliyik; batində isə haqq yolunun yolçusu olmalıyıq”
“Kəmalüddövlə məktubları”nın nəşri barədə İsakova yazdığı məktubdan
“Müəllif axirət haqqında düşünənlərdən deyil; o, bu kimi şeylərə heç bir əhəmiyyət vermir.
O, ancaq o dinə üstünlük verir ki, insanı bu dünyada azad və xoşbəxt edə bilsin.
Əgər mənim arzularıma rəğmən, senzura orijinalda, ya da tərcümədə dəyişiklik əmələ gətirmək fikrində olarsa, o zaman əsəri məndən aldığınız vəziyyətdə mənə qaytarmağınızı xahiş edirəm.
Çünki mən bu dəyişikliklə razılaşa bilməyəcəyəm”
