«Parlament Saatının»qonağı deputat, Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri Nizami Cəfərovdur.
- Parlamentdə beş illik fəaliyyətinizi necə qiymətləndirirsiniz? Əgər mümkünsə, qiymətləndirmənizdə konkret keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərini də versəniz, maraqlı olardı.
- Məmnuniyyətlə. Mən beş il yox artıq on ildir ki, millət vəkiliyəm. İnkişafı görürəm parlamentdə. Yəni ikinci çağırış millət vəkilləri ilə indi bitirdiyimiz üçüncü çağırışın müqayisəsini verə bilərəm. Çox böyük bir inkişaf var. Yəni həm qanun yaradıcılığında, həm ölkənin iqtisadi həyatında, təsərrüfat həyatında, mənəvi-mədəni həyatında. Parlament təcrid olunmuş bir hadisə deyil. Parlament cəmiyyətin içərisindədir. Özü də nəzərə alsaq ki, millət vəkillərinin seçimi daha demokratik bir seçim hesab oluna bilər, çünki müxtəlif bölgələr əhatə olunur, müxtəlif insanlar əhatə olunur. Böyük rəqabət olur. Və nəticə etibarı ilə Milli Məclis formalaşır. Üçüncü çağırış - yəni bu son beş il elə bilirəm daha çox sərf olundu qanunların təkmilləşməsinə. Əgər ikinci çağırış biz daha çox qanunlar qəbul edirdiksə, indi daha çox həyatın, ictimai proseslərin, dünyada gedən proseslərin təsiri ilə redaktə işləri biz apardıq.
Qiymət verməyə gələndə əlbəttə elə bilirəm ki, hər bir millət vəkilinə ayrıca qiymət vermək, onun fəaliyyətinə, gördüyü işlərə bəlkə də çox nisbi bir şeydir. Ümumiyyətlə, bütövlükdə Milli Məclisin fəaliyyətinə qiymət vermək olar. Mən kifayət qədər yüksək qiymət verərdim.
- Deyirsiniz ki, inkişaf var. Və ümumi ölkədəki ab-havanı da qeyd edirsiz ki, inkişaf var. Amma icra aparatının rəhbərinin məqalələri var idi ki, ölkədə xüsusilə, mədəniyyət və təhsil sahəsində ciddi problemlər var. Və bu problemlər də son on illiklərin problemidir. Əslində televiziyaları açmaq kifayətdir ki, Ramiz Mehdiyevin bu problemləri qaldırmaqda nə qədər haqlı olduğunu görsünlər.
- Bu məsələ bir qədər ayrı məsələdir. Ramiz Mehdiyevin təhlilləri bu istiqamətdədir ki, həyat cəmiyyət inkişaf edir, amma müəyyən qədər humanitar sahədə elmi şüur geridə qalır.
- Amma yaxşı parlamenti olan ölkənin televiziyası, mədəniyyəti və s. o gündə olarmı?
- Yox, mədəniyyətimiz bizim kifayət qədər yaxşı gündədir.
- Eləmi?
- Kifayət qədər.
- Onda televiziyada göstərilən o deyil.
- Belədir. Televiziyalarda da o şeylər müəyyən qədər nəzərə alınır. Bizim televiziyalarda, ümumiyyətlə, mətbuatımızda belə deyim ki, xeyli dərəcədə professionallıq, peşəkarlıq çatışmır. Nəyi təqdim eləmək lazımdırdan daha çox, bunu bilirlər, necə təqdim eləmək məsələsi var. Bəzən həddindən artıq yüksək potetika, və yaxud, həddindən artıq tənqid, yəni müəyyən məsələlər var ki, hər halda peşəkarlıq özü onu istiqamətləndirə bilir. Azərbaycanda son 10 - 15 ildə, yəni müstəqilliyimizi əldə etdikdən sonra, xüsusilə mədəniyyət sahəsində kifayət qədər ciddi hadisələr oldu. Biz mədəni irsimizi yenidən yaşadıq. ən azından böyük bir hadisə oldu Azərbaycanda ki, “Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyi keçirildi. Ya deyək ki, muğam sənəti ilə bağlı, ya aşıq sənəti ilə bağlı, ya bizim tarixi abidələrin bərpası ilə bağlı, müzeylərin, teatrların bərpası ilə bağlı. Amma mən heç də o fikirdə deyiləm ki, əgər bu gün bizim teatrımız bərpa olunursa, dərhal orda gözəl bir tamaşa göstəriləcək. Bununçün vaxt lazımdır. Ədəbiyyat, incəsənət bir az da belə deyim ki, öz tarixi taleyini yaşayır. Bəzən ölkənin ən ağır vaxtlarında daha böyük ədəbiyyat, daha böyük mədəniyyət meydana çıxa bilir. Amma bu tək-tək olur. Mədəniyyətə bu gün Azərbaycanda bilirsiniz nə qədər vəsait qoyulur?
- Vəsait qoyulur və ayrı-ayrı nümunələr də var. Bunu heç kim danmır. Azərbaycan insanı on il bundan əvvəlki ilə, iyirmi il bundan əvvəlki ilə müqayisədə nə qədər mədənidir?
- Azərbaycan insanının ən mədəniyyətə meylli vaxtı, mən mədəni vaxtı demirəm, mədəniyyətə meylli vaxtı deyirəm, olub ötən əsrin 50-ci, 60- cı illərində. Yəni bu da sovet dövrünün bu sahəyə xərclədiyi böyük vəsaitin və böyük tədbirlərin nəticəsi idi. Sonrakı illərdə xeyli dərəcədə proseslərdə mürəkkəblik əmələ gəldi. İdeoloji dağıntılar, bunun əvəzinə milli dirçəliş, filan. O zaman biz təcrid olunmuş bir dünyada yaşayırdıq. Yalnız sovetlər konteksti var idi. Bu gün dünyanın harasına gedirsinizsə gedin, Azərbaycan insanının mədəniyyəti çox yüksəkdir. Və inkişaf imkanları da bundan qat-qat yüksəkdir.
- Yəni bunu tam əminliklə deyirsiniz?
- Tam əminliklə deyirəm. Çünki mən bu sahədə 10 il deyil, iyirmi, otuz ildir çalışıram. Gedən prosesləri də bilirəm. Bilirəm ki, bax bu gün Azərbaycan insanı mənən, ruhən, kifayət qədər güclüdür. Həm çox güclü milli hissləri var, həm də çox böyük insanpərvərliyi var, humanizmi var.
- Nədə təzahür edir bu?
- Hər şeydə insanların bir-birinə münasibətində də, dünya elminə, ədəbiyyatına, mədəniyyətinə münasibətində də, dünyanın dillərini öyrənməyə maraqlarında da, dünyanın böyük mədəniyyətini dərk etməyə maraqlarında da. Bizim gəncliyimizə fikir versəniz, xüsusilə tələbə gəncliyimiz və tələbəlikdən sonrakı gəncliyimizə fikir versəniz, bəlkə, minlərlə insan xaricdə oxumaq istəyir, bəlkə, minlərlə insan dünyanın çox yerində həmin yaşda olan gənclərdən qat-qat intellektual səviyyəsi yüksəkdir.
- Eləmi?
- Bəli, bunu görməmək mümkün deyil.
- Çoxdandır, yəqin minmirsiniz ictimai nəqliyyata...
- Yox ictimai nəqliyyata mən çox minirəm. İndi bizdə belədir. Bəzən düşünürlər ki, millət vəkilləri hamısı öz şəxsi maşınlarında gəzir, ya dövlət maşınlarında gəzir. İndi artıq ayrı dövr başlayıb. Elə həmin mədəniyyət artıq millət vəkillərində də var. İnanın ki, çox hissəsi, yaxın yerdə qalanlar piyada gəlirlər Milli Məclisə. Artıq o dövr keçibdir. Nəyinsə, maşının, nəqliyyatın prestij olduğu dövr keçibdir. İndi hətta bu cəhəti də mən qeyd etmək istəyirəm, bu həm də Azərbaycan parlamentinin xarakteridir, millət vəkillərinin çox vaxt xaricdə olmaları, müxtəlif ölkələrin parlamentləri ilə əlaqələri, müxtəlif ölkələrdən olan millət vəkilləri ilə dostluqları əməlli başlı təsir edir. İndi təsəvvür edin. Avropanın bir çox millət vəkilləri bir qayda olaraq velosipedlə gedirlər parlamentə. Məsələn deyək ki, İsveçdə. Bu bizə də təsir edir bilirsinizmi? O ki qaldı kütləvi nəqliyyatda nələr baş verir? Bu dünyanın hər yerində ola bilər. Bu kütləvi proseslərin də öz təbiəti var. Əgər geniş mənada mədəniyyəti götürsək, bununçün ictimai nəqliyyatdan istifadə etməyə ehtiyac yoxdur. Hər bir adam maşınını tək sürəndə görür ki, adama yol verməyən, yolunu kəsən, şoferlər də var. Yerində saxlamayanlar da var. Bu dünyanın reallığıdır. Bunu tək Azərbaycan nəqliyyatının ayağına yazmaq olmaz. Amma bir çox ölkələrin nəqliyyatın hərəkətini müşahidə etsəniz, görərsiniz ki, Azərbaycanda xeyli mütərəqqi qanunlar var.
- Söhbət nəqliyyatın hərəkətindən getmir, söhbət nəqliyyatın içindəki insanların hərəkətindən gedir.
- İctimai nəqliyyatdan indi fərdi nəqliyyat çoxdur. Bu saat elə demək olar ki, hamının az qala maşını var. Bu istər istəməz tək özünün xarakterini göstərir.
- Məncə, siz çoxdandır minmirsiniz ictimai nəqliyyata.
- Mən metrodan istifadə edirəm. Avtobusdan o qədər çox yox.
- Yəqin ki, onda pik saatlara düşməmisiniz təsadüfdən.
- Pik saatlara düşə də bilər. İndi mən ömrüm boyu metrodan, avtobusdan istifadə etmiş adamam. Mən heç vaxt deyim ki, gəncliyimdə maşınım olmayıb. Beş ildir, altı ildir maşınım var. Yəni mən onu bilirəm nələr baş verir. Amma mən bilən o qədər böyük faciələr baş vermir. Elə dünyada nə baş verirsə, bizdə də o baş verir.
- Amma misal üçün, Moskva metrosu ilə müqayisə edəndə orada kitab oxuyanların sayı, Azərbaycanda kitab oxuyanların sayı ilə tərs mütənasibdir. Mədəniyyətsizlik edən adamların sayı da tərs mütənasibdir.
- Bu yaxınlarda Moskvadaydım. Məndə belə çox həsrətlə baxırdım ki, bəlkə kitab oxuyan görüm. Amma görünür sovet dövrünün hadisəsi imiş. Moskvada da metroda kitab oxuyanlar o qədər çox deyil. Amma bir ikisinə oxuyanlara fikir verdim. Mən heç istəməzdim heç o ədəbiyyatı Azərbaycanda oxusunlar. Hamısı macəra ədəbiyyatı. Axı o mədəniyyət deyil. əlinə kitab götürürsənsə bu ədəbiyyat deyil axı. Gərək biləsən nə oxuyursan, niyə oxuyursan? Bu tək Azərbaycana aid deyil. Bütün dünyada belədir ki, bu gün insanlar daha çox rahat yaşamaq istəyir. Çox özlərini o intellekt ağırlığına çalışırlar salmasınlar. Xüsusilə nisbətən o ali məktəblərdəki oxumayan, bu orta məktəbdə xüsusi elmi idealları olmayan gənclər. Bu böyük bir problemdir. Bu kitab oxuyub, oxumamaq çox ciddi bir problemdir dünya üçün. İndi təsəvvür edin ki, dünyanın heç yerində Hegeli, Kantı, Marksı və yaxud deyək ki, Şekspiri, Dostoyevskini, Tolstoyu, hansı ki, bunlar dünya ədəbiyyat və mədəniyyət intellektinin nəhəngləridir, örnəkləridir, bunlar kütləvi oxunmur. Amma bir vaxtlar oxunurdu.
- Amma nəsə oxunur.
- İndi çox maraqlı bir şey var. Oxunan şeylər - əyləncə bu gün daha çox oxunur. Dünyanın hər yerində əylənmə həvəsi güclüdür. İndi mən bilmirəm. Dünyanın çox böyük mütəfəkkirləri var, filosofları var. Onlar bunu daha məqbul hesab edirlər.
- Dinləyici yazır: Güman edirəm ki, mədəniyyətin əsas göstəricisi muğam və şou- biznesdən daha çox küçələrin təmizliyi, vətəndaş- məmur, alıcı- satıcı münasibətləri, təhsil və intellekt səviyyəsi olduğunu siz də düşünürsünüz.
- Tamamilə doğrudur. Ünsiyyət mədəniyyəti, ona biz, ümumiyyətlə, deyək ya məişət mədəniyyəti, ya ünsiyyət mədəniyyəti çox vacib bir məsələdir. Özü də bizim xalqımızın potensialında başqa xalqlardakından mən demirəm çox güclüdür, mədəni xalqların səviyyəsi qədərdir. Sadəcə olaraq mənə belə gəlir ki, orta məktəblərimizdə biz gənclərimizi daha çox bu ünsiyyət mədəniyyətinə öyrətməliyik. O təhsil məsələsi də oradan irəli gəlir.
- Dinləyici yazır: Çox insanlar var ki, onlar soyadlarını kökündən dəyişmək istəyirlər. Bunu asanlaşdırmaq üçün tərəfinizdən nə təklif edilir. Yoxsa siz təkcə soyad şəkilçisini dəyişdirilməsi ilə işinizi bitmiş hesab edirsiniz? Olmazmı ki, ölkədə soyad seçmək prosesinə qısa müddət ərzində demokratiya verilsin? Ən azı insanlar kökləri ilə bağlı soyadlara qayıtmaq imkanı əldə etsinlər.
- Milli Elmlər Akademiyasında komissiya yarandı. Bu iş geniş müzakirə olundu. əlbəttə birinci mərhələ bu olacaq ki, - ov,-yev soyad sonluğu Azərbaycanda azaldılsın. Ya tamamilə götürülsün. Niyə ona görə ki, bu gün Azərbaycan soyadlarında 80 faizə qədər –ov,-yevdir. Bu təbii ki, Azərbaycan respublikasında belədir. Dünyanın çox yerində azərbaycanlılar yaşayır. Onlarda təbii ki, belə deyil. Amma biz belə bir ciddi təkliflə də çıxış etmişik ki, hər kəs öz övladına, yeni doğulan uşaqlara qanun çıxandan sonra, və ya sərəncam veriləndən sonra bu prinsipial şəkildə olacaq yeni doğulan uşaqlara. Hər kəs öz övladına tayfasının, nəslinin adını verə bilər. Amma bu artıq ardıcıl davam olunmalıdır ki, o nəsil artıq davam eləsin. Yaşlı nəsil üçün də geniş imkanlar açılacaq. Yəni kim istəsə çox asanlıqla bunu edə bilər. Amma təbiidir ki, insan hüquqları var. Müəyyən sənədlər tələb olunur. Bank-maliyyə sistemindən başlamış, İnterpola qədər heç bir yerdə nə isə borcları olmasın. İnsanlar soyadını, adını, hətta atasının adını belə dəyişməklə cəmiyyətdən gizlənməsinlər. Cəmiyyətdən gizlənmədən, cəmiyyətin üzvü kimi rəsmi sənədlərlə əlbəttə mümkündür.
- Dinləyici yazır: Sizin də daxil olduğunuz bir qrup Azərbaycan ziyalısı 1937-ci ildə olduğu kimi başqa bir ziyalını “saxtalaşdırmaq” sözünə görə həbs etdirmək üçün məhkəməyə müraciət edib. Necə fikirləşirsiniz bəlkə 70 il ərzində ziyalılarımızın şüurunda heç nə dəyişməyib? Bu gün onlar oturub elmi müzakirə aparmaq əvəzinə, fərqli düşünənləri məhv etmək istəyirlər.
- Şəxsən mənimlə əlaqədardırsa, bu, ikisindən biri ola bilər. Ya Rüstəm İbrahimbəyovla. Onunla bizim polemikamız oldu. Orda da məhkəmə ilə yekunlaşdı söhbət. O, məni məhkəməyə vermişdi. İkinci bir məsələdə var. Əlövsət Osmanlı bizim bir gözəl alimimiz, pedaqoqumuz artıq neçə illərdir ki, müxtəlif qəzetlərdə dərslikləri qiymətləndirmə şurası var ki, mən də onun bir üzvüyəm, ardıcıl olaraq bu şuranı təhqir edir. Dəfələrlə ona bu məsələ ilə bağlı xəbərdarlıq olunub ki, siz düz hərəkət etmirsiniz. Və bu təhqirə görə, əlbəttə, Əlövsəti bir balaca başa salmaqdan ötəri məhkəməyə vermişik. Amma mənim dostumdur. Onun özünə də demişəm, vəkilinə də demişəm ki zarafatla, biz Əlövsəti əvvəl həbs edəcəyik, sonra dalınca çörək aparacağıq. O vaxta qədər ki, o başa düşsün ki, elmi məsələləri, dərsliklə bağlı məsələləri insanları təhqir etməklə həll etmək olmaz.
- Necə təhqir edir sizi?
- Təhqir edir ki, dərslikləri qiymətləndirmə şurası saxtakardır. Mənim dərsliklərim niyə keçmir? Niyə aşağı qiymət alır? Məsələni bilmir ki, bəzən mənim özümün də dərsliyim aşağı qiymət alır. Onda mən onunla razılaşıram. Təxminən yüzdən artıq məqalə yazıb qəzetlərdə ki bu nə şuradır, dərsliklər bərbaddır və s.
- Dinləyici yazır: Siyasətçinin ən böyük üstünlüyü onun sadəliyi və ona səs verən insanlara isti yanaşmasıdır. Elə deyilmi? Ağstafa gəncləri sizdən soruşur, seçildiyiniz rayonun son vəziyyətini axırıncı dəfə nə vaxt görmüsünüz? Millət vəkili seçildiyiniz Ağstafa rayonuna son beş ildə bir dəfə ayaq basmısınızmı? Rayonumuzun camaatının sizə verdiyi səslər qarşısında heç olmasa bu beş ildə rayona səfərlər edib, yalandan da olsa, insanlarla maraqlanardınız. Mən artıq inanmıram ki, rayondan namizədliyinizi üçüncü dəfə verəsiniz.
- Mən elə yarım ay bundan qabaq Ağstafadaydım. Mənim anam Ağstafada yaşayır. Mənim bütün nəsil- nəcabətim Ağstafadadır. Bir balaca toy oldu, yas oldu həmişə ordayıq. Tək qohumlarımla bağlı deyil bu. Ümumiyyətlə, rayonun bütün tədbirlərində, hər il keçirilən illik hesabatlarda bir neçə gün əvvəl gedirəm və vəziyyəti öyrənirəm, hesabatlarda iştirak edirəm, çıxış edirəm. Mən bu on il ərzində, lap bu beş il ərzində, rəqəmləri şişirtməyim, saymamışam, hər halda bəlkə bir yüz dəfə olmuşam Ağstafada. Bir məsələ də var. Əvvəla yalandan getməyin tərəfdarı deyiləm. Heç vaxt yalandan getmərəm. Yalandan da olsa gəl, bu artıq həmin o dinləyicinin çox tərbiyəsiz adam olduğunu göstərir. Çox üzr istəyirəm.
- Dinləyici yazır: Hörmətli ziyalı, siz Azərbaycanda «adamın adamı» ifadəsinə qarşı hansı səviyyələrdə mübarizə aparırsınız? Məsələn, rüşvətin tüğyan etdiyi universitet rektorları ilə rahatlıqla əl tutub görüşə bilirsinizmi?
- Mən ümumiyyətlə bu ziyalı anlayışını qəbul etmirəm. Çünki ziyalılıq adlanan bir hadisə ola bilər. Yoxsa kimi isə ziyalı elan etməyə ehtiyac yoxdur. Və təbiidir. Dünyanın hər yerində belə çətinliklər var, rüşvət də var. Amma mən bir şeyi deyim ki, istedadlı tələbədən heç bir müəllim, heç bir rektor rüşvət tələb edə bilməz. İstedadsızlıq törədir bunu. İkinci istənilən insanla, hətta cinayətkarla belə əl verib görüşmək olar, mən bilən bunun tərbiyə edici xüsusiyyəti olur, imkanları olur.
- Nə düşünürsünüz korrupsiya ilə bağlı?
- Korrupsiya çox böyük bir şeydir. Adi sadə adamlar korrupsiya nədir bilməzlər, hətta bu sistemə həyatlarında qoşula bilməzlər. İstəsələr belə. Xırda rüşvət anlayışı var.
- Əslində nəzərdə tutulub ki, bu belə olsun. İnsan niyə də anlamasın ki, böyük pulların oğurlanmasından onun kiçik həyatında problemlər yaranır?
- O da doğrudur. Yəni o orda fəal iştirakçı olmasa da təsir edir onun həyatına. Amma bəlkə də orda korrupsiya, rüşvətdən daha çox o yaşam texnologiyalarının özü ona təsir edir. İstər-istəməz bu bütün dünyada var. Hamımız narkomaniyaya qarşı mübarizə aparırıq. Bir insan çıxıb deyə bilər ki, narkomaniya gözəl şeydir? Deyə bilməz. Amma bütün dünyanı narkomaniya bürüyüb. Bu dünyanın paradokslarıdır. Korrupsiya da belədir. Ən çox rüşvət alan, verən yer ali məktəblər- universitetlər ola bilər, hüquq-mühafizə orqanları ola bilər, belə deyim, qədim dünya dövründən bəri bu orqanlar, bu sistemlərdə belə şeylər olub. Amma Azərbaycanda son illərdə xeyli deyək ki, maaş artımları bu sahədə çalışılıb. Yəni nə imkanlar varsa olunur.
-Yəni siz deyirsiniz ki, Azərbaycanda yüksək səviyyəli korrupsiya yoxdur?
- Buna heç imkan yoxdur.
- Amma «Vaşinqton Post» qəzeti yazır ki, prezident İlham Əliyevin övladlarının 75 milyon dollarlıq mülkü var Dubayda.
- Mən bilmirəm. Onu «Vaşinqton Post» özü izah edə bilər. Amma hər halda mən bir şeyi bilirəm ki, bu gün dünyanın bütün dövlət başçılarının biznes işləri var, biznes maraqları var. Bunların ailələrinin o cür maraqları var. İstər-istəməz o sahədə çalışa bilərlər.
- Bu, normaldırmı?
- Tamamilə normaldır.
- Amma prezident İlham Əliyev 2008-ci ildə prezident seçiləndə gəlir deklarasiyası verəndə bu məlumatları verməyib.
- Bu ondan sonra ola bilər. Gəlir deklarasiyasında ancaq öz mülkiyyətini göstərə bilər. Yaxın əhatə ola bilər. Bizim qanunlarımız bilirsiz necədir? Bir məsələni deyim. Əgər bizdə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi o müəyyən yuxarı təbəqələrin qanunla tənzimlənən kifayət qədər böyük maddi maliyyə imkanları olmasa istər-istəməz cəmiyyətdə o requlyasiya prosesini həyata keçirmək çox çətindir. Tək cəmiyyətin özündə yox xaricə münasibətdə belə.
- Bizim qanunlar məmurlara, nazirlərə, prezidentə kənarda biznesinin olmasını qadağan edir. Belə çıxır ki, bizim prezident ya qanunu pozur, ya mənbəyi məlum olmayan hədiyyə alır, ya da əvvəlcədən pulu var imiş, amma prezident seçiləndə yalan danışıb.
- Bizim prezidentimizin buna ehtiyacı yoxdur və görülən işlər də belədir ki, onu göstərir ki, xeyli dərəcədə imkanı olan o maliyyə vəsaitləri ölkəyə sərf olunur. Yollar tikilir, böyük təsərrüfat obyektləri qaydaya salınır. Müəyyən işlər görülür. Onların hamısının görülməsi artıq nə isə deyir. İkinci bir tərəf də var. Bir də var dünyanın təcrübəsi. Mənim yadımdadır ki, o zaman bizim ümummilli liderimiz Vaşinqtonda olanda bir nəfər amerikalı biznesmen belə bir sual vermişdi ona ki, siz xarici iş adamlarının Azərbaycana dəvət edirsiz, amma mən getmək istəyirəm, mənə imkan vermirlər. Onda Heydər Əliyev ona belə bir sual vermişdi ki, sənin kapitalın nə qədərdir? O da çox böyük bir rəqəm demişdi. Məsələn 30 milyard, 40 milyard belə. Onda Heydər Əliyev yaxşı bir söz demişdi ki, Azərbaycanın dövlət büdcəsi nə qədərdir? O zaman Azərbaycanın 2-3 milyard dövlət büdcəsi var idi. Deyir, səni necə düşünürsən, bu kapitalla Azərbaycana buraxmaq olar? Gör nələr edərsən. Nəzərə almaq lazımdır həmişə Azərbaycanda imkanlı, güclü maddi vəsaiti olan və bu vəsait xaricdə istinadgahı olan insanlar olmalıdır.
- Və bu, prezident olmalıdır?
- Prezident də ola bilər, başqaları da ola bilər. Ən azından bütün Azərbaycanda nə qədər böyük vəsaitlər varsa, onun hamısına prezident nəzarət etməlidir. Onun olmaya da bilər.
- Onda niyə dəyişmirsiniz qanunları? Qanun əgər pisdirsə, prezidentə əlavə bizneslə məşğul olmağa imkan vermirsə...
- Yenə deyirəm prezident bizneslə məşğul olmur. Prezident Azərbaycanda gedən biznes proseslərinə nəzarət edir. Azərbaycanın düşməninin böyük biznes imkanları olmamalıdır. Bu adam ki azərbaycanlıdır və yaxud azərbaycanlı adı ilə Azərbaycandadır və özü üçün böyük maliyyə imkanları yaratmaq istəyir ki, Azərbaycan xalqını çökdürə, Azərbaycan dövlətini çökdürə...
- Ona görə prezident alır o pulu onlardan övladlarına Dubaydan ev alır?
- Yox elə deyil də. (gülür)
- Bəs necə olur? Bunun məsələyə nə dəxli var?
- Məsələ odur ki, Azərbaycanın dövlət başçısı Azərbaycanla bağlı olan bütün qanuni və qeyri-qanuni maliyyə imkanlarına tam nəzarət etməlidir. Bu çox dərin məsələdir.
- Bu qeyri-qanuni maliyyə imkanlarına...
- Sən qanun nəyə deyirsən?
- Qanun sizin qəbul elədiklərinizə.
- Bu gün bizim Azərbaycanın torpaqları işğal olunub. O, qanunla işğal olunub?
- Yox.
- Azərbaycana bu gün müxtəlif münasibətlər var. Beynəlxalq qanunlardan danışırıq. Azərbaycan bu gün bütün beynəlxalq qanunları qəbul edir. Bu beynəlxalq qanunlar əsasında, onun yanından keçərək və yaxud onu pozaraq Azərbaycana böyük təzyiqlər var. Mənəvi təzyiqdən başlamış, maddi təzyiqlərə qədər. Bu qanunidir? Biz onun qarşısında nə ilə dayanmalıyıq?
- Dubaydakı mülklərlə?
- Dubaydakı mülklər barədə mən bilmirəm. İndi özü də “Vaşinqton Post”u da elə bil şeytan şeyi ediblər. Bilirəm orda belə yazıldı, burda belə deyildi. Mən bilmədiyim işlə bağlı onun üzərində mühakimə qura bilmərəm. Çünki mən bilmirəm elə şey var, yoxdur. Amma mənim bildiyim müəyyən prinsiplər var ki, o prinsiplər əsasında danışa bilərəm, deyə bilərəm. Bu da tam əminəm və inanıram ki, mütləq biz güclü ölkə olmaqdan ötəri güclü də biznesimiz olmalıdır. Güclü biznesə də mütləq dövlət nəzarət etməlidir.
- Niyə axı vətəndaş «Əhməd Əhmədovun» olmasın o güclü biznes?
- Kim ona mane olur ki? Vallah Azərbaycanda hətta, əgər mən deyim ki, prezidentin nəyisə varsa, hər hansı bir mülkiyyəti, Azərbaycanda ondan qat-qat artıq mülkiyyəti olan insanlar var. Azərbaycanda yaşayan və yaxud Azərbaycandan xaricdə yaşayan. Amma bunlar nəzarətdədir.
- Dinləyici yazır: Arada öz vicdanı ilə hesablaşırmı qonağınız? Şər qüvvələrin yanında yer almaq necə duyğudur? Minlərlə gənci bədbəxt edib və edənləri dəstəkləyir. Ən azından onun da əməyi var bu işdə. O biri dünyada bunu hesabını verə biləcəyini düşünürmü?
- Mən bütün ömrüm boyu çalışmışam ki, yaxşı elm adamı olum, yaxşı müəllim olum universitetdə. Və bunların demək olar ki, böyük hissəsini eləmişəm. Mənim minlərlə tələbələrim var ki, onlardan bilavasitə imtahan götürmüşəm. Onlara mühazirələr oxumuşam. İkinci bir istəyim də odur ki, o tək mənim istəyim deyil, bütün Azərbaycanda düşünən adamların istəyidir ki, mənim dövlətim olsun. Mənim müstəqil dövlətim olsun. Biz gəncliyimizdə bu müstəqil dövlət uğrunda çox çalışmışıq, yazılar yazmışıq. Mənim yazılarımdan çoxu millətçilik əhval-ruhiyyəsindən olan yazılardır. İndi də dövlət quruculuğu barədə o saat deyirik ki, şər qüvvələr. Nə şər qüvvələr? Şər qüvvə bilirsən nədir? Şər qüvvə savadsızlıq, səviyyəsizlik, hər şeyə etiraz etmək, hər şeyə qarşı çıxmaq, özü də gücü olmadan, təhqiramiz sözlər işlətmək, iş görəni iş görməyə qoymamaq. Şər qüvvə budur. Azərbaycan dövlətinin yanında olmaq, dövlətçiliyi müdafiə etmək, və yaxud dünyanın hər hansı bir millətindən olub, o millətin dövlətinin yanında olmaq - bunun nəyi şərdir mən başa düşə bilmirəm.
- Hakim partiyadan olanların demək olar ki, hamısı belə bir arqument gətirirlər ki, konflikt var. Bu konfliktdə Azərbaycanın mövqeyi müdafiə olunmur beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən. Qanunsuzluğa yol verilir və s. Sözün düzü bir az məntiqi başa düşmək mənim üçün çətindir. Niyə bir qanunsuzluq o biri qanunsuzluq üçün arqumentdir? O biri tərəfdən, bizim dinləyicimizin bizə göndərdiyi sual idi bu mülklərlə bağlı məsələ çıxanda. Təsəvvür edin ki, 75 milyon dollara nə qədər dövlətçiliyin və ya hansısa deyək ki, bu dövlət üçün önəmli olan məsələlərin öz həllini tapması üçün nə qədər hüquqşünas, diplomat və s. oxutdurmaq olardı.
- İndi siz şəxsən inanırsız ki, elə bir şey var?
- Sözün düzü, mən «Vaşinqton Post» qəzetinə inanıram və bu, təkzib olunmadığı üçün inanmamağa heç bir əsasım yoxdur.
- Mən bir az siyasətlə məşğulam da hər halda jurnalistlərdən fərqli olaraq. Mənim inanmamağa hər cür əsasım var.
- Dinləyici soruşur: Aylıq gəliriniz nə qədərdir?
- Mənim aylıq gəlirim çox dəqiq deyil.
- Maaşdan başqa gəliriniz var?
- Əlbəttə mən yazı-pozu adamıyam. Xarici ölkələrdə əsərlərim çıxır.
- Biznes necə, varmı?
- Mənim biznesdən ümumiyyətlə xoşum gəlmir.
- Bəs niyə deyirsiniz ki, bu, lazımdır?
- Mənim xoşum gəlmir, bacarmıram. Bu, lazımdır. Amma mən edə bilmirəm. Mən oturum məqalə yazım, kitab yazım, yoxsa gedib o biznes işləri ilə məşğul olum. Hər şeyin öz sahibi var, yiyəsi var. İndi bir adam deyək ki, bizneslə məşğul olur, kitab yazmır, elmlə məşğul olmur, o deyəcəkmi ki, bu dünyada elmlə məşğul olmağın heç bir əhəmiyyəti yoxdur, kitab yazmağın əhəmiyyəti yoxdur. Fərqli şeylərdir.
- Millət vəkili qeyri-qanuni gəlirlərə haqq qazandırırsa, birgə yaşayış qaydalarını pozmaq məsələsində necə irəliləyiş ola bilər?
- Mən dedim onu. Buna dönə-dönə qayıtmağın əhəmiyyəti yoxdur. Mən dedim ki, Azərbaycan prezidenti biznesmen deyil və bizneslə məşğul olmur. Amma yenə deyirəm ki, Azərbaycanda gedən biznes münasibətlərində Azərbaycan prezidentinin qohumları məşğul olursa bu tamamilə qanunidir. Çünki onlar millət vəkili deyillər, icra orqanında işləmirlər. İkincisi də mən yenə deyirəm ki, dünyanın çox yerində bu təcrübə var, bu da çox zaman dövləti qorumaq üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Burda mən həqiqəti deyirəm. İstəyirsən deyim ki yox, belə deyil. O ki qaldı insanların ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı üçün bizim cəmiyyətimiz onunçün məsuliyyət daşıyır. Onunçün nə millət vəkili məsuliyyət daşıya bilməz, nə məsələn deyək ki, icra orqanları. Milləti sevməmək mümkün deyil. Millət nə qədər aşağı səviyyəli olsa da, nə qədər millət mədəniyyətsiz görünsə də, belə onu sevməmək mümkün deyil.
- Hörmət necə?
- Mən yenə öz millətimi buraxıb, gedib başqa millətlərə belə deyək biət edə bilmərəm. Azərbaycanda o problem var. Bax bunu xüsusi deyirəm ki, uşaqlarını rus məktəblərinə verirlər ki, Azərbaycan məktəblərində qayda-qanun yaxşı deyil. Rusiyaya gedirlər, xarici ölkələrə gedirlər. Belə hallarda, tanınmış şəxslər getdikdə mənə pis təsir edir.
- Dinləyici yazır: Müsahibələrinizdən birində köşə yazarı Elnur Aslanbəylini döymək istədiyinizi bildirmişdiniz? Professor, həm də millət vəkilinin jurnalisti döyməsinə necə baxırsız? Bir sualım da var. Dilçi olmasam da, Heydər Əliyevin çıxışlarında Azərbaycan dilinin qanunlarının tez-tez pozulduğunu hiss edirəm. Amma siz tez-tez Heydər Əliyevin nitq qabiliyyətini tərifləyirsiniz. Bu sizin dilçi alim kimi səmimiyyətinizi və savadınızı şübhə altına almırmı?
- Qətiyyən almamalıdır. Çünki Heydər Əliyevin dil təfəkkürünü yalnız Azərbaycanda yox, dünyanın hər yerində tərifləyirlər. O məntiqi də dəqiq bilirlər ki, o nədir. Mən də tam obyektiv deyirəm. O ki qaldı, Elnur Aslanbəyliyə, Elnur Aslanbəyli istedadlı bir şairdir. Mənim də eloğlumdur. O müəyyən təhqiramiz şeylər yazmışdı və bizim bəzi jurnalistlərimiz də eyni dərəcədə təhqiramiz onun haqqında fikir söyləməyimi gözləyirdilər. Mən də ona lazımi zarafatla dedim ki, onu məmnuniyyətlə döyərdim. Özü də Elnur Aslanbəyli elə vəziyyətdədir ki, onu görsəniz əl qaldırmağa deyərsiz ki... Amma mənə elə gəlir ki, hərdən, bizim elə jurnalistlərimiz var ki, ümumi bir pedaqoji əhəmiyyət səviyyəsində döymək lazımdır (gülür).
- Siz pedaqoji fəaliyyətinizdə də bu cür üsullara üstünlük verirsiniz?
- Yox. Gənc nəslə yox, yaşlı nəslə hərdən olur.
- Olubmu ki, tələbənizə əl qaldırasınız?
- Mən tələbələrə heç vaxt əl qaldırmaram. Heç jurnalistlərə də əl qaldırmaram. Amma hərdənbir demək lazımdır ki, başa düşsün.
- Tam əminliklə və tam səmimiyyətinizlə deyirsiz ki, əl qaldırmamısınız.
- Qətiyyən.
-Təşəkkür edirəm gəldiyiniz üçün. Bir çox sualların üstündən keçməli olduq. Vaxt imkan vermədi.
- Hamısı maraqlı suallar idi. Və mən düşünürəm ki, hər halda bizim cəmiyyətimizdə o görülən normativ işlərlə yanaşı, böyük işlərlə yanaşı müəyyən etirazların olması da elə həmin o demokratiyanın nəticəsidir.
- Parlamentdə beş illik fəaliyyətinizi necə qiymətləndirirsiniz? Əgər mümkünsə, qiymətləndirmənizdə konkret keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərini də versəniz, maraqlı olardı.
- Məmnuniyyətlə. Mən beş il yox artıq on ildir ki, millət vəkiliyəm. İnkişafı görürəm parlamentdə. Yəni ikinci çağırış millət vəkilləri ilə indi bitirdiyimiz üçüncü çağırışın müqayisəsini verə bilərəm. Çox böyük bir inkişaf var. Yəni həm qanun yaradıcılığında, həm ölkənin iqtisadi həyatında, təsərrüfat həyatında, mənəvi-mədəni həyatında. Parlament təcrid olunmuş bir hadisə deyil. Parlament cəmiyyətin içərisindədir. Özü də nəzərə alsaq ki, millət vəkillərinin seçimi daha demokratik bir seçim hesab oluna bilər, çünki müxtəlif bölgələr əhatə olunur, müxtəlif insanlar əhatə olunur. Böyük rəqabət olur. Və nəticə etibarı ilə Milli Məclis formalaşır. Üçüncü çağırış - yəni bu son beş il elə bilirəm daha çox sərf olundu qanunların təkmilləşməsinə. Əgər ikinci çağırış biz daha çox qanunlar qəbul edirdiksə, indi daha çox həyatın, ictimai proseslərin, dünyada gedən proseslərin təsiri ilə redaktə işləri biz apardıq.
Qiymət verməyə gələndə əlbəttə elə bilirəm ki, hər bir millət vəkilinə ayrıca qiymət vermək, onun fəaliyyətinə, gördüyü işlərə bəlkə də çox nisbi bir şeydir. Ümumiyyətlə, bütövlükdə Milli Məclisin fəaliyyətinə qiymət vermək olar. Mən kifayət qədər yüksək qiymət verərdim.
- Deyirsiniz ki, inkişaf var. Və ümumi ölkədəki ab-havanı da qeyd edirsiz ki, inkişaf var. Amma icra aparatının rəhbərinin məqalələri var idi ki, ölkədə xüsusilə, mədəniyyət və təhsil sahəsində ciddi problemlər var. Və bu problemlər də son on illiklərin problemidir. Əslində televiziyaları açmaq kifayətdir ki, Ramiz Mehdiyevin bu problemləri qaldırmaqda nə qədər haqlı olduğunu görsünlər.
- Bu məsələ bir qədər ayrı məsələdir. Ramiz Mehdiyevin təhlilləri bu istiqamətdədir ki, həyat cəmiyyət inkişaf edir, amma müəyyən qədər humanitar sahədə elmi şüur geridə qalır.
- Amma yaxşı parlamenti olan ölkənin televiziyası, mədəniyyəti və s. o gündə olarmı?
- Yox, mədəniyyətimiz bizim kifayət qədər yaxşı gündədir.
- Eləmi?
- Kifayət qədər.
- Onda televiziyada göstərilən o deyil.
- Belədir. Televiziyalarda da o şeylər müəyyən qədər nəzərə alınır. Bizim televiziyalarda, ümumiyyətlə, mətbuatımızda belə deyim ki, xeyli dərəcədə professionallıq, peşəkarlıq çatışmır. Nəyi təqdim eləmək lazımdırdan daha çox, bunu bilirlər, necə təqdim eləmək məsələsi var. Bəzən həddindən artıq yüksək potetika, və yaxud, həddindən artıq tənqid, yəni müəyyən məsələlər var ki, hər halda peşəkarlıq özü onu istiqamətləndirə bilir. Azərbaycanda son 10 - 15 ildə, yəni müstəqilliyimizi əldə etdikdən sonra, xüsusilə mədəniyyət sahəsində kifayət qədər ciddi hadisələr oldu. Biz mədəni irsimizi yenidən yaşadıq. ən azından böyük bir hadisə oldu Azərbaycanda ki, “Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyi keçirildi. Ya deyək ki, muğam sənəti ilə bağlı, ya aşıq sənəti ilə bağlı, ya bizim tarixi abidələrin bərpası ilə bağlı, müzeylərin, teatrların bərpası ilə bağlı. Amma mən heç də o fikirdə deyiləm ki, əgər bu gün bizim teatrımız bərpa olunursa, dərhal orda gözəl bir tamaşa göstəriləcək. Bununçün vaxt lazımdır. Ədəbiyyat, incəsənət bir az da belə deyim ki, öz tarixi taleyini yaşayır. Bəzən ölkənin ən ağır vaxtlarında daha böyük ədəbiyyat, daha böyük mədəniyyət meydana çıxa bilir. Amma bu tək-tək olur. Mədəniyyətə bu gün Azərbaycanda bilirsiniz nə qədər vəsait qoyulur?
- Vəsait qoyulur və ayrı-ayrı nümunələr də var. Bunu heç kim danmır. Azərbaycan insanı on il bundan əvvəlki ilə, iyirmi il bundan əvvəlki ilə müqayisədə nə qədər mədənidir?
- Azərbaycan insanının ən mədəniyyətə meylli vaxtı, mən mədəni vaxtı demirəm, mədəniyyətə meylli vaxtı deyirəm, olub ötən əsrin 50-ci, 60- cı illərində. Yəni bu da sovet dövrünün bu sahəyə xərclədiyi böyük vəsaitin və böyük tədbirlərin nəticəsi idi. Sonrakı illərdə xeyli dərəcədə proseslərdə mürəkkəblik əmələ gəldi. İdeoloji dağıntılar, bunun əvəzinə milli dirçəliş, filan. O zaman biz təcrid olunmuş bir dünyada yaşayırdıq. Yalnız sovetlər konteksti var idi. Bu gün dünyanın harasına gedirsinizsə gedin, Azərbaycan insanının mədəniyyəti çox yüksəkdir. Və inkişaf imkanları da bundan qat-qat yüksəkdir.
- Yəni bunu tam əminliklə deyirsiniz?
- Tam əminliklə deyirəm. Çünki mən bu sahədə 10 il deyil, iyirmi, otuz ildir çalışıram. Gedən prosesləri də bilirəm. Bilirəm ki, bax bu gün Azərbaycan insanı mənən, ruhən, kifayət qədər güclüdür. Həm çox güclü milli hissləri var, həm də çox böyük insanpərvərliyi var, humanizmi var.
- Nədə təzahür edir bu?
- Hər şeydə insanların bir-birinə münasibətində də, dünya elminə, ədəbiyyatına, mədəniyyətinə münasibətində də, dünyanın dillərini öyrənməyə maraqlarında da, dünyanın böyük mədəniyyətini dərk etməyə maraqlarında da. Bizim gəncliyimizə fikir versəniz, xüsusilə tələbə gəncliyimiz və tələbəlikdən sonrakı gəncliyimizə fikir versəniz, bəlkə, minlərlə insan xaricdə oxumaq istəyir, bəlkə, minlərlə insan dünyanın çox yerində həmin yaşda olan gənclərdən qat-qat intellektual səviyyəsi yüksəkdir.
- Eləmi?
- Bəli, bunu görməmək mümkün deyil.
- Çoxdandır, yəqin minmirsiniz ictimai nəqliyyata...
- Yox ictimai nəqliyyata mən çox minirəm. İndi bizdə belədir. Bəzən düşünürlər ki, millət vəkilləri hamısı öz şəxsi maşınlarında gəzir, ya dövlət maşınlarında gəzir. İndi artıq ayrı dövr başlayıb. Elə həmin mədəniyyət artıq millət vəkillərində də var. İnanın ki, çox hissəsi, yaxın yerdə qalanlar piyada gəlirlər Milli Məclisə. Artıq o dövr keçibdir. Nəyinsə, maşının, nəqliyyatın prestij olduğu dövr keçibdir. İndi hətta bu cəhəti də mən qeyd etmək istəyirəm, bu həm də Azərbaycan parlamentinin xarakteridir, millət vəkillərinin çox vaxt xaricdə olmaları, müxtəlif ölkələrin parlamentləri ilə əlaqələri, müxtəlif ölkələrdən olan millət vəkilləri ilə dostluqları əməlli başlı təsir edir. İndi təsəvvür edin. Avropanın bir çox millət vəkilləri bir qayda olaraq velosipedlə gedirlər parlamentə. Məsələn deyək ki, İsveçdə. Bu bizə də təsir edir bilirsinizmi? O ki qaldı kütləvi nəqliyyatda nələr baş verir? Bu dünyanın hər yerində ola bilər. Bu kütləvi proseslərin də öz təbiəti var. Əgər geniş mənada mədəniyyəti götürsək, bununçün ictimai nəqliyyatdan istifadə etməyə ehtiyac yoxdur. Hər bir adam maşınını tək sürəndə görür ki, adama yol verməyən, yolunu kəsən, şoferlər də var. Yerində saxlamayanlar da var. Bu dünyanın reallığıdır. Bunu tək Azərbaycan nəqliyyatının ayağına yazmaq olmaz. Amma bir çox ölkələrin nəqliyyatın hərəkətini müşahidə etsəniz, görərsiniz ki, Azərbaycanda xeyli mütərəqqi qanunlar var.
- Söhbət nəqliyyatın hərəkətindən getmir, söhbət nəqliyyatın içindəki insanların hərəkətindən gedir.
- İctimai nəqliyyatdan indi fərdi nəqliyyat çoxdur. Bu saat elə demək olar ki, hamının az qala maşını var. Bu istər istəməz tək özünün xarakterini göstərir.
- Məncə, siz çoxdandır minmirsiniz ictimai nəqliyyata.
- Mən metrodan istifadə edirəm. Avtobusdan o qədər çox yox.
- Yəqin ki, onda pik saatlara düşməmisiniz təsadüfdən.
- Pik saatlara düşə də bilər. İndi mən ömrüm boyu metrodan, avtobusdan istifadə etmiş adamam. Mən heç vaxt deyim ki, gəncliyimdə maşınım olmayıb. Beş ildir, altı ildir maşınım var. Yəni mən onu bilirəm nələr baş verir. Amma mən bilən o qədər böyük faciələr baş vermir. Elə dünyada nə baş verirsə, bizdə də o baş verir.
- Amma misal üçün, Moskva metrosu ilə müqayisə edəndə orada kitab oxuyanların sayı, Azərbaycanda kitab oxuyanların sayı ilə tərs mütənasibdir. Mədəniyyətsizlik edən adamların sayı da tərs mütənasibdir.
- Bu yaxınlarda Moskvadaydım. Məndə belə çox həsrətlə baxırdım ki, bəlkə kitab oxuyan görüm. Amma görünür sovet dövrünün hadisəsi imiş. Moskvada da metroda kitab oxuyanlar o qədər çox deyil. Amma bir ikisinə oxuyanlara fikir verdim. Mən heç istəməzdim heç o ədəbiyyatı Azərbaycanda oxusunlar. Hamısı macəra ədəbiyyatı. Axı o mədəniyyət deyil. əlinə kitab götürürsənsə bu ədəbiyyat deyil axı. Gərək biləsən nə oxuyursan, niyə oxuyursan? Bu tək Azərbaycana aid deyil. Bütün dünyada belədir ki, bu gün insanlar daha çox rahat yaşamaq istəyir. Çox özlərini o intellekt ağırlığına çalışırlar salmasınlar. Xüsusilə nisbətən o ali məktəblərdəki oxumayan, bu orta məktəbdə xüsusi elmi idealları olmayan gənclər. Bu böyük bir problemdir. Bu kitab oxuyub, oxumamaq çox ciddi bir problemdir dünya üçün. İndi təsəvvür edin ki, dünyanın heç yerində Hegeli, Kantı, Marksı və yaxud deyək ki, Şekspiri, Dostoyevskini, Tolstoyu, hansı ki, bunlar dünya ədəbiyyat və mədəniyyət intellektinin nəhəngləridir, örnəkləridir, bunlar kütləvi oxunmur. Amma bir vaxtlar oxunurdu.
- Amma nəsə oxunur.
- İndi çox maraqlı bir şey var. Oxunan şeylər - əyləncə bu gün daha çox oxunur. Dünyanın hər yerində əylənmə həvəsi güclüdür. İndi mən bilmirəm. Dünyanın çox böyük mütəfəkkirləri var, filosofları var. Onlar bunu daha məqbul hesab edirlər.
- Dinləyici yazır: Güman edirəm ki, mədəniyyətin əsas göstəricisi muğam və şou- biznesdən daha çox küçələrin təmizliyi, vətəndaş- məmur, alıcı- satıcı münasibətləri, təhsil və intellekt səviyyəsi olduğunu siz də düşünürsünüz.
- Tamamilə doğrudur. Ünsiyyət mədəniyyəti, ona biz, ümumiyyətlə, deyək ya məişət mədəniyyəti, ya ünsiyyət mədəniyyəti çox vacib bir məsələdir. Özü də bizim xalqımızın potensialında başqa xalqlardakından mən demirəm çox güclüdür, mədəni xalqların səviyyəsi qədərdir. Sadəcə olaraq mənə belə gəlir ki, orta məktəblərimizdə biz gənclərimizi daha çox bu ünsiyyət mədəniyyətinə öyrətməliyik. O təhsil məsələsi də oradan irəli gəlir.
- Dinləyici yazır: Çox insanlar var ki, onlar soyadlarını kökündən dəyişmək istəyirlər. Bunu asanlaşdırmaq üçün tərəfinizdən nə təklif edilir. Yoxsa siz təkcə soyad şəkilçisini dəyişdirilməsi ilə işinizi bitmiş hesab edirsiniz? Olmazmı ki, ölkədə soyad seçmək prosesinə qısa müddət ərzində demokratiya verilsin? Ən azı insanlar kökləri ilə bağlı soyadlara qayıtmaq imkanı əldə etsinlər.
- Milli Elmlər Akademiyasında komissiya yarandı. Bu iş geniş müzakirə olundu. əlbəttə birinci mərhələ bu olacaq ki, - ov,-yev soyad sonluğu Azərbaycanda azaldılsın. Ya tamamilə götürülsün. Niyə ona görə ki, bu gün Azərbaycan soyadlarında 80 faizə qədər –ov,-yevdir. Bu təbii ki, Azərbaycan respublikasında belədir. Dünyanın çox yerində azərbaycanlılar yaşayır. Onlarda təbii ki, belə deyil. Amma biz belə bir ciddi təkliflə də çıxış etmişik ki, hər kəs öz övladına, yeni doğulan uşaqlara qanun çıxandan sonra, və ya sərəncam veriləndən sonra bu prinsipial şəkildə olacaq yeni doğulan uşaqlara. Hər kəs öz övladına tayfasının, nəslinin adını verə bilər. Amma bu artıq ardıcıl davam olunmalıdır ki, o nəsil artıq davam eləsin. Yaşlı nəsil üçün də geniş imkanlar açılacaq. Yəni kim istəsə çox asanlıqla bunu edə bilər. Amma təbiidir ki, insan hüquqları var. Müəyyən sənədlər tələb olunur. Bank-maliyyə sistemindən başlamış, İnterpola qədər heç bir yerdə nə isə borcları olmasın. İnsanlar soyadını, adını, hətta atasının adını belə dəyişməklə cəmiyyətdən gizlənməsinlər. Cəmiyyətdən gizlənmədən, cəmiyyətin üzvü kimi rəsmi sənədlərlə əlbəttə mümkündür.
- Dinləyici yazır: Sizin də daxil olduğunuz bir qrup Azərbaycan ziyalısı 1937-ci ildə olduğu kimi başqa bir ziyalını “saxtalaşdırmaq” sözünə görə həbs etdirmək üçün məhkəməyə müraciət edib. Necə fikirləşirsiniz bəlkə 70 il ərzində ziyalılarımızın şüurunda heç nə dəyişməyib? Bu gün onlar oturub elmi müzakirə aparmaq əvəzinə, fərqli düşünənləri məhv etmək istəyirlər.
- Şəxsən mənimlə əlaqədardırsa, bu, ikisindən biri ola bilər. Ya Rüstəm İbrahimbəyovla. Onunla bizim polemikamız oldu. Orda da məhkəmə ilə yekunlaşdı söhbət. O, məni məhkəməyə vermişdi. İkinci bir məsələdə var. Əlövsət Osmanlı bizim bir gözəl alimimiz, pedaqoqumuz artıq neçə illərdir ki, müxtəlif qəzetlərdə dərslikləri qiymətləndirmə şurası var ki, mən də onun bir üzvüyəm, ardıcıl olaraq bu şuranı təhqir edir. Dəfələrlə ona bu məsələ ilə bağlı xəbərdarlıq olunub ki, siz düz hərəkət etmirsiniz. Və bu təhqirə görə, əlbəttə, Əlövsəti bir balaca başa salmaqdan ötəri məhkəməyə vermişik. Amma mənim dostumdur. Onun özünə də demişəm, vəkilinə də demişəm ki zarafatla, biz Əlövsəti əvvəl həbs edəcəyik, sonra dalınca çörək aparacağıq. O vaxta qədər ki, o başa düşsün ki, elmi məsələləri, dərsliklə bağlı məsələləri insanları təhqir etməklə həll etmək olmaz.
- Necə təhqir edir sizi?
- Təhqir edir ki, dərslikləri qiymətləndirmə şurası saxtakardır. Mənim dərsliklərim niyə keçmir? Niyə aşağı qiymət alır? Məsələni bilmir ki, bəzən mənim özümün də dərsliyim aşağı qiymət alır. Onda mən onunla razılaşıram. Təxminən yüzdən artıq məqalə yazıb qəzetlərdə ki bu nə şuradır, dərsliklər bərbaddır və s.
- Dinləyici yazır: Siyasətçinin ən böyük üstünlüyü onun sadəliyi və ona səs verən insanlara isti yanaşmasıdır. Elə deyilmi? Ağstafa gəncləri sizdən soruşur, seçildiyiniz rayonun son vəziyyətini axırıncı dəfə nə vaxt görmüsünüz? Millət vəkili seçildiyiniz Ağstafa rayonuna son beş ildə bir dəfə ayaq basmısınızmı? Rayonumuzun camaatının sizə verdiyi səslər qarşısında heç olmasa bu beş ildə rayona səfərlər edib, yalandan da olsa, insanlarla maraqlanardınız. Mən artıq inanmıram ki, rayondan namizədliyinizi üçüncü dəfə verəsiniz.
- Mən elə yarım ay bundan qabaq Ağstafadaydım. Mənim anam Ağstafada yaşayır. Mənim bütün nəsil- nəcabətim Ağstafadadır. Bir balaca toy oldu, yas oldu həmişə ordayıq. Tək qohumlarımla bağlı deyil bu. Ümumiyyətlə, rayonun bütün tədbirlərində, hər il keçirilən illik hesabatlarda bir neçə gün əvvəl gedirəm və vəziyyəti öyrənirəm, hesabatlarda iştirak edirəm, çıxış edirəm. Mən bu on il ərzində, lap bu beş il ərzində, rəqəmləri şişirtməyim, saymamışam, hər halda bəlkə bir yüz dəfə olmuşam Ağstafada. Bir məsələ də var. Əvvəla yalandan getməyin tərəfdarı deyiləm. Heç vaxt yalandan getmərəm. Yalandan da olsa gəl, bu artıq həmin o dinləyicinin çox tərbiyəsiz adam olduğunu göstərir. Çox üzr istəyirəm.
- Dinləyici yazır: Hörmətli ziyalı, siz Azərbaycanda «adamın adamı» ifadəsinə qarşı hansı səviyyələrdə mübarizə aparırsınız? Məsələn, rüşvətin tüğyan etdiyi universitet rektorları ilə rahatlıqla əl tutub görüşə bilirsinizmi?
- Mən ümumiyyətlə bu ziyalı anlayışını qəbul etmirəm. Çünki ziyalılıq adlanan bir hadisə ola bilər. Yoxsa kimi isə ziyalı elan etməyə ehtiyac yoxdur. Və təbiidir. Dünyanın hər yerində belə çətinliklər var, rüşvət də var. Amma mən bir şeyi deyim ki, istedadlı tələbədən heç bir müəllim, heç bir rektor rüşvət tələb edə bilməz. İstedadsızlıq törədir bunu. İkinci istənilən insanla, hətta cinayətkarla belə əl verib görüşmək olar, mən bilən bunun tərbiyə edici xüsusiyyəti olur, imkanları olur.
- Nə düşünürsünüz korrupsiya ilə bağlı?
- Korrupsiya çox böyük bir şeydir. Adi sadə adamlar korrupsiya nədir bilməzlər, hətta bu sistemə həyatlarında qoşula bilməzlər. İstəsələr belə. Xırda rüşvət anlayışı var.
- Əslində nəzərdə tutulub ki, bu belə olsun. İnsan niyə də anlamasın ki, böyük pulların oğurlanmasından onun kiçik həyatında problemlər yaranır?
- O da doğrudur. Yəni o orda fəal iştirakçı olmasa da təsir edir onun həyatına. Amma bəlkə də orda korrupsiya, rüşvətdən daha çox o yaşam texnologiyalarının özü ona təsir edir. İstər-istəməz bu bütün dünyada var. Hamımız narkomaniyaya qarşı mübarizə aparırıq. Bir insan çıxıb deyə bilər ki, narkomaniya gözəl şeydir? Deyə bilməz. Amma bütün dünyanı narkomaniya bürüyüb. Bu dünyanın paradokslarıdır. Korrupsiya da belədir. Ən çox rüşvət alan, verən yer ali məktəblər- universitetlər ola bilər, hüquq-mühafizə orqanları ola bilər, belə deyim, qədim dünya dövründən bəri bu orqanlar, bu sistemlərdə belə şeylər olub. Amma Azərbaycanda son illərdə xeyli deyək ki, maaş artımları bu sahədə çalışılıb. Yəni nə imkanlar varsa olunur.
-Yəni siz deyirsiniz ki, Azərbaycanda yüksək səviyyəli korrupsiya yoxdur?
- Buna heç imkan yoxdur.
- Amma «Vaşinqton Post» qəzeti yazır ki, prezident İlham Əliyevin övladlarının 75 milyon dollarlıq mülkü var Dubayda.
- Mən bilmirəm. Onu «Vaşinqton Post» özü izah edə bilər. Amma hər halda mən bir şeyi bilirəm ki, bu gün dünyanın bütün dövlət başçılarının biznes işləri var, biznes maraqları var. Bunların ailələrinin o cür maraqları var. İstər-istəməz o sahədə çalışa bilərlər.
- Bu, normaldırmı?
- Tamamilə normaldır.
- Amma prezident İlham Əliyev 2008-ci ildə prezident seçiləndə gəlir deklarasiyası verəndə bu məlumatları verməyib.
- Bu ondan sonra ola bilər. Gəlir deklarasiyasında ancaq öz mülkiyyətini göstərə bilər. Yaxın əhatə ola bilər. Bizim qanunlarımız bilirsiz necədir? Bir məsələni deyim. Əgər bizdə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi o müəyyən yuxarı təbəqələrin qanunla tənzimlənən kifayət qədər böyük maddi maliyyə imkanları olmasa istər-istəməz cəmiyyətdə o requlyasiya prosesini həyata keçirmək çox çətindir. Tək cəmiyyətin özündə yox xaricə münasibətdə belə.
- Bizim qanunlar məmurlara, nazirlərə, prezidentə kənarda biznesinin olmasını qadağan edir. Belə çıxır ki, bizim prezident ya qanunu pozur, ya mənbəyi məlum olmayan hədiyyə alır, ya da əvvəlcədən pulu var imiş, amma prezident seçiləndə yalan danışıb.
- Bizim prezidentimizin buna ehtiyacı yoxdur və görülən işlər də belədir ki, onu göstərir ki, xeyli dərəcədə imkanı olan o maliyyə vəsaitləri ölkəyə sərf olunur. Yollar tikilir, böyük təsərrüfat obyektləri qaydaya salınır. Müəyyən işlər görülür. Onların hamısının görülməsi artıq nə isə deyir. İkinci bir tərəf də var. Bir də var dünyanın təcrübəsi. Mənim yadımdadır ki, o zaman bizim ümummilli liderimiz Vaşinqtonda olanda bir nəfər amerikalı biznesmen belə bir sual vermişdi ona ki, siz xarici iş adamlarının Azərbaycana dəvət edirsiz, amma mən getmək istəyirəm, mənə imkan vermirlər. Onda Heydər Əliyev ona belə bir sual vermişdi ki, sənin kapitalın nə qədərdir? O da çox böyük bir rəqəm demişdi. Məsələn 30 milyard, 40 milyard belə. Onda Heydər Əliyev yaxşı bir söz demişdi ki, Azərbaycanın dövlət büdcəsi nə qədərdir? O zaman Azərbaycanın 2-3 milyard dövlət büdcəsi var idi. Deyir, səni necə düşünürsən, bu kapitalla Azərbaycana buraxmaq olar? Gör nələr edərsən. Nəzərə almaq lazımdır həmişə Azərbaycanda imkanlı, güclü maddi vəsaiti olan və bu vəsait xaricdə istinadgahı olan insanlar olmalıdır.
- Və bu, prezident olmalıdır?
- Prezident də ola bilər, başqaları da ola bilər. Ən azından bütün Azərbaycanda nə qədər böyük vəsaitlər varsa, onun hamısına prezident nəzarət etməlidir. Onun olmaya da bilər.
- Onda niyə dəyişmirsiniz qanunları? Qanun əgər pisdirsə, prezidentə əlavə bizneslə məşğul olmağa imkan vermirsə...
- Yenə deyirəm prezident bizneslə məşğul olmur. Prezident Azərbaycanda gedən biznes proseslərinə nəzarət edir. Azərbaycanın düşməninin böyük biznes imkanları olmamalıdır. Bu adam ki azərbaycanlıdır və yaxud azərbaycanlı adı ilə Azərbaycandadır və özü üçün böyük maliyyə imkanları yaratmaq istəyir ki, Azərbaycan xalqını çökdürə, Azərbaycan dövlətini çökdürə...
- Ona görə prezident alır o pulu onlardan övladlarına Dubaydan ev alır?
- Yox elə deyil də. (gülür)
- Bəs necə olur? Bunun məsələyə nə dəxli var?
- Məsələ odur ki, Azərbaycanın dövlət başçısı Azərbaycanla bağlı olan bütün qanuni və qeyri-qanuni maliyyə imkanlarına tam nəzarət etməlidir. Bu çox dərin məsələdir.
- Bu qeyri-qanuni maliyyə imkanlarına...
- Sən qanun nəyə deyirsən?
- Qanun sizin qəbul elədiklərinizə.
- Bu gün bizim Azərbaycanın torpaqları işğal olunub. O, qanunla işğal olunub?
- Yox.
- Azərbaycana bu gün müxtəlif münasibətlər var. Beynəlxalq qanunlardan danışırıq. Azərbaycan bu gün bütün beynəlxalq qanunları qəbul edir. Bu beynəlxalq qanunlar əsasında, onun yanından keçərək və yaxud onu pozaraq Azərbaycana böyük təzyiqlər var. Mənəvi təzyiqdən başlamış, maddi təzyiqlərə qədər. Bu qanunidir? Biz onun qarşısında nə ilə dayanmalıyıq?
- Dubaydakı mülklərlə?
- Dubaydakı mülklər barədə mən bilmirəm. İndi özü də “Vaşinqton Post”u da elə bil şeytan şeyi ediblər. Bilirəm orda belə yazıldı, burda belə deyildi. Mən bilmədiyim işlə bağlı onun üzərində mühakimə qura bilmərəm. Çünki mən bilmirəm elə şey var, yoxdur. Amma mənim bildiyim müəyyən prinsiplər var ki, o prinsiplər əsasında danışa bilərəm, deyə bilərəm. Bu da tam əminəm və inanıram ki, mütləq biz güclü ölkə olmaqdan ötəri güclü də biznesimiz olmalıdır. Güclü biznesə də mütləq dövlət nəzarət etməlidir.
- Niyə axı vətəndaş «Əhməd Əhmədovun» olmasın o güclü biznes?
- Kim ona mane olur ki? Vallah Azərbaycanda hətta, əgər mən deyim ki, prezidentin nəyisə varsa, hər hansı bir mülkiyyəti, Azərbaycanda ondan qat-qat artıq mülkiyyəti olan insanlar var. Azərbaycanda yaşayan və yaxud Azərbaycandan xaricdə yaşayan. Amma bunlar nəzarətdədir.
- Dinləyici yazır: Arada öz vicdanı ilə hesablaşırmı qonağınız? Şər qüvvələrin yanında yer almaq necə duyğudur? Minlərlə gənci bədbəxt edib və edənləri dəstəkləyir. Ən azından onun da əməyi var bu işdə. O biri dünyada bunu hesabını verə biləcəyini düşünürmü?
- Mən bütün ömrüm boyu çalışmışam ki, yaxşı elm adamı olum, yaxşı müəllim olum universitetdə. Və bunların demək olar ki, böyük hissəsini eləmişəm. Mənim minlərlə tələbələrim var ki, onlardan bilavasitə imtahan götürmüşəm. Onlara mühazirələr oxumuşam. İkinci bir istəyim də odur ki, o tək mənim istəyim deyil, bütün Azərbaycanda düşünən adamların istəyidir ki, mənim dövlətim olsun. Mənim müstəqil dövlətim olsun. Biz gəncliyimizdə bu müstəqil dövlət uğrunda çox çalışmışıq, yazılar yazmışıq. Mənim yazılarımdan çoxu millətçilik əhval-ruhiyyəsindən olan yazılardır. İndi də dövlət quruculuğu barədə o saat deyirik ki, şər qüvvələr. Nə şər qüvvələr? Şər qüvvə bilirsən nədir? Şər qüvvə savadsızlıq, səviyyəsizlik, hər şeyə etiraz etmək, hər şeyə qarşı çıxmaq, özü də gücü olmadan, təhqiramiz sözlər işlətmək, iş görəni iş görməyə qoymamaq. Şər qüvvə budur. Azərbaycan dövlətinin yanında olmaq, dövlətçiliyi müdafiə etmək, və yaxud dünyanın hər hansı bir millətindən olub, o millətin dövlətinin yanında olmaq - bunun nəyi şərdir mən başa düşə bilmirəm.
- Hakim partiyadan olanların demək olar ki, hamısı belə bir arqument gətirirlər ki, konflikt var. Bu konfliktdə Azərbaycanın mövqeyi müdafiə olunmur beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən. Qanunsuzluğa yol verilir və s. Sözün düzü bir az məntiqi başa düşmək mənim üçün çətindir. Niyə bir qanunsuzluq o biri qanunsuzluq üçün arqumentdir? O biri tərəfdən, bizim dinləyicimizin bizə göndərdiyi sual idi bu mülklərlə bağlı məsələ çıxanda. Təsəvvür edin ki, 75 milyon dollara nə qədər dövlətçiliyin və ya hansısa deyək ki, bu dövlət üçün önəmli olan məsələlərin öz həllini tapması üçün nə qədər hüquqşünas, diplomat və s. oxutdurmaq olardı.
- İndi siz şəxsən inanırsız ki, elə bir şey var?
- Sözün düzü, mən «Vaşinqton Post» qəzetinə inanıram və bu, təkzib olunmadığı üçün inanmamağa heç bir əsasım yoxdur.
- Mən bir az siyasətlə məşğulam da hər halda jurnalistlərdən fərqli olaraq. Mənim inanmamağa hər cür əsasım var.
- Dinləyici soruşur: Aylıq gəliriniz nə qədərdir?
- Mənim aylıq gəlirim çox dəqiq deyil.
- Maaşdan başqa gəliriniz var?
- Əlbəttə mən yazı-pozu adamıyam. Xarici ölkələrdə əsərlərim çıxır.
- Biznes necə, varmı?
- Mənim biznesdən ümumiyyətlə xoşum gəlmir.
- Bəs niyə deyirsiniz ki, bu, lazımdır?
- Mənim xoşum gəlmir, bacarmıram. Bu, lazımdır. Amma mən edə bilmirəm. Mən oturum məqalə yazım, kitab yazım, yoxsa gedib o biznes işləri ilə məşğul olum. Hər şeyin öz sahibi var, yiyəsi var. İndi bir adam deyək ki, bizneslə məşğul olur, kitab yazmır, elmlə məşğul olmur, o deyəcəkmi ki, bu dünyada elmlə məşğul olmağın heç bir əhəmiyyəti yoxdur, kitab yazmağın əhəmiyyəti yoxdur. Fərqli şeylərdir.
- Millət vəkili qeyri-qanuni gəlirlərə haqq qazandırırsa, birgə yaşayış qaydalarını pozmaq məsələsində necə irəliləyiş ola bilər?
- Mən dedim onu. Buna dönə-dönə qayıtmağın əhəmiyyəti yoxdur. Mən dedim ki, Azərbaycan prezidenti biznesmen deyil və bizneslə məşğul olmur. Amma yenə deyirəm ki, Azərbaycanda gedən biznes münasibətlərində Azərbaycan prezidentinin qohumları məşğul olursa bu tamamilə qanunidir. Çünki onlar millət vəkili deyillər, icra orqanında işləmirlər. İkincisi də mən yenə deyirəm ki, dünyanın çox yerində bu təcrübə var, bu da çox zaman dövləti qorumaq üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Burda mən həqiqəti deyirəm. İstəyirsən deyim ki yox, belə deyil. O ki qaldı insanların ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı üçün bizim cəmiyyətimiz onunçün məsuliyyət daşıyır. Onunçün nə millət vəkili məsuliyyət daşıya bilməz, nə məsələn deyək ki, icra orqanları. Milləti sevməmək mümkün deyil. Millət nə qədər aşağı səviyyəli olsa da, nə qədər millət mədəniyyətsiz görünsə də, belə onu sevməmək mümkün deyil.
- Hörmət necə?
- Mən yenə öz millətimi buraxıb, gedib başqa millətlərə belə deyək biət edə bilmərəm. Azərbaycanda o problem var. Bax bunu xüsusi deyirəm ki, uşaqlarını rus məktəblərinə verirlər ki, Azərbaycan məktəblərində qayda-qanun yaxşı deyil. Rusiyaya gedirlər, xarici ölkələrə gedirlər. Belə hallarda, tanınmış şəxslər getdikdə mənə pis təsir edir.
- Dinləyici yazır: Müsahibələrinizdən birində köşə yazarı Elnur Aslanbəylini döymək istədiyinizi bildirmişdiniz? Professor, həm də millət vəkilinin jurnalisti döyməsinə necə baxırsız? Bir sualım da var. Dilçi olmasam da, Heydər Əliyevin çıxışlarında Azərbaycan dilinin qanunlarının tez-tez pozulduğunu hiss edirəm. Amma siz tez-tez Heydər Əliyevin nitq qabiliyyətini tərifləyirsiniz. Bu sizin dilçi alim kimi səmimiyyətinizi və savadınızı şübhə altına almırmı?
- Qətiyyən almamalıdır. Çünki Heydər Əliyevin dil təfəkkürünü yalnız Azərbaycanda yox, dünyanın hər yerində tərifləyirlər. O məntiqi də dəqiq bilirlər ki, o nədir. Mən də tam obyektiv deyirəm. O ki qaldı, Elnur Aslanbəyliyə, Elnur Aslanbəyli istedadlı bir şairdir. Mənim də eloğlumdur. O müəyyən təhqiramiz şeylər yazmışdı və bizim bəzi jurnalistlərimiz də eyni dərəcədə təhqiramiz onun haqqında fikir söyləməyimi gözləyirdilər. Mən də ona lazımi zarafatla dedim ki, onu məmnuniyyətlə döyərdim. Özü də Elnur Aslanbəyli elə vəziyyətdədir ki, onu görsəniz əl qaldırmağa deyərsiz ki... Amma mənə elə gəlir ki, hərdən, bizim elə jurnalistlərimiz var ki, ümumi bir pedaqoji əhəmiyyət səviyyəsində döymək lazımdır (gülür).
- Siz pedaqoji fəaliyyətinizdə də bu cür üsullara üstünlük verirsiniz?
- Yox. Gənc nəslə yox, yaşlı nəslə hərdən olur.
- Olubmu ki, tələbənizə əl qaldırasınız?
- Mən tələbələrə heç vaxt əl qaldırmaram. Heç jurnalistlərə də əl qaldırmaram. Amma hərdənbir demək lazımdır ki, başa düşsün.
- Tam əminliklə və tam səmimiyyətinizlə deyirsiz ki, əl qaldırmamısınız.
- Qətiyyən.
-Təşəkkür edirəm gəldiyiniz üçün. Bir çox sualların üstündən keçməli olduq. Vaxt imkan vermədi.
- Hamısı maraqlı suallar idi. Və mən düşünürəm ki, hər halda bizim cəmiyyətimizdə o görülən normativ işlərlə yanaşı, böyük işlərlə yanaşı müəyyən etirazların olması da elə həmin o demokratiyanın nəticəsidir.
