"Mövlud Süleymanlı erməni xalqına hökm oxuyur... Bu, yazıçı işidirmi?"

-

"Bir milləti küll halında nifrət, hiddət, tənə hədəfinə çevirmək cəhdinin böyük ədəbiyyatda, usta bir yazıçının romanında nə işi ola bilər?!"

"Dəmir kişinin bir vedrə yağını oğurlayan erməninin “ifşa”sına səhifələr həsr olunan romanda türkün-tərəkəmənin heyvan oğurluğu ənənələri rahatca haqq-halallıq alır..."


Seyfəddin Hüseynli bu tənqidi məqaləsi ilə yazıçı Mövlud Süleymanlının "Erməni adındakı hərflər" romanının "Oxu zalı"nda başlanan müzakirəsinə qoşulur.


Seyfəddin HÜSEYNLİ


YAZIÇI HÖKMÜ: ERMƏNİ ADLI "HƏRİFLƏR"


Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk baş naziri, ikinci prezidenti, Milli Şef adlandırılan İsmət İnönü 89 illik ömrünün axır günündə - 1973-ün 25 dekabrında ağır xəstəlik üzündən düşdüyü komadan bircə anlıq ayılan kimi, ağzından – son nəfəsini cəmi bir neçə saniyə qabaqlayan - bu sual çıxır:

«Erməni əlifbasında neçə hərf var?»

Can üstə olan, huşu gedib-gələn İsmət paşa yəni doğrudanmı o dar macalda ən qiymətli anını, axırıncı nəfəsini erməni əlifbasına sərf edib? Həm də niyə məhz erməni əlifbası?

Birinci suala Milli Şefin oğlu Ərdal İnönüdən – atasının vəfatından onillikıər keçəndən sonra – cavab almaq istəyən usta jurnalist Can Dündar ondan bu cümlələri eşidib:

«…Son günlərində də ağlı başındaydı. Amma bəzən ağlına cürbəcür qəribə fikirlər gəlirdi... Mənə dediyi son sözlər: "Ananıza yaxşı baxın" - oldu. Vəfat etdiyi gün... yanındaydım. Birdən gözlərini açdı, elə bil nəsə dedi , sonra gözlərini yenidən yumdu. Bir daha ayılmadı..."

İkinci sual - «niyə məhz erməni əlifbası?» - hələ də cavabsızdır, bu yöndə ancaq müxtəlif ehtimallar irəli sürmək, təxminlər, gümanlar söyləmək olar.
Hələ sağlığında Milli Şefi din düşməni bilənlər, müsəlman ruhaniləri təqib etməkdə, dindarların başına müsibətlər açmaqda günahlandıranlar vəfatından sonra İsmət paşanı kafir kimi lənətləməkdən, ruhuna nifrinlər yağdırmaqdan çəkinmədilər. Onların fikrincə, son saniyələrdə ilahi ədalət təcəlli etmiş, ölüm ayağında ağlı-zəkası kəsərdən düşən, dəmir iradəsi zəifləyən İsmət paşa özünü ələ vermiş, dilindən qopan axırıncı sözlər də kəlmeyi-şəhadət yox, məhz o nəhs sual olmuşdu: «Erməni əlifbasında neçə hərf var?»

Beləliklə də, Milli Şef o biri dünyaya guya kafir kimi yollanmışdı. Üstəlik, etnik mənşəyi barədə ziddiyyətli mülahizələrin sırasına yeni birisi - "nəsil-kökünün ermənilərlə bağlılığı" ehtimalı əlavə olunmuşdu.

Görəsən, o axırıncı anlarda İsmət paşa ərəb əlifbasının hərfləri ilə maraqlanmış olsaydı, əleyhdarları bunu nə cür mənalandıracaq, hansı səmtə yozacaqdılar? …

…Usta yazıçımız Mövlud Süleymanlının öz yeni romanını «Erməni adındakı hərflər» adıyla ortaya çıxardığını öyrənəndə, nə cür oldu, nəyə görə oldusa, İsmət paşanı, həmin mənhus sualı xatırladım. Sonra da belə bir gümana düşdüm ki, sayılıb-seçilən ədibimiz Mövlud Süleymanlı bu təzə əsrin, yeni eranın ibtidasında İsmət İnönünün ömrünün o son - müəmmalı məqamı haqqında yazmayıb, həmin sirri çözməyə çalışmayıbsa da, yüz faiz, hansısa qədim mətndən – heroqlifdən, petroqramdan, kriptoqrafiya nümunəsindən söz açılan, hansısa şriftin sındırılmasından bəhs olunan roman yaradıb. Maraq maraq üstündən gəldi: müəllif çox məşhur, imza xeyli sanballı, romanın adı bəs qədər cəlbedici! Bu gümana əsas verən ayrı bir cəhət də var: axır vaxtlar bizdə araya-ərsəyə gətirilən on romandan doqquzu ya qəfil aşkarlanan «qədim bir mətn», ya hardansa ələ keçən «sirli gündəlik», ya da kiminsə kiməsə ötürdüyü «xatirə dəftəri», «cinayət işi», «məxfi sənəd» üzərində qurulub.

Mövlud Süleymanlının romanı bunların heç birindən deyilmiş. Tanınmış ədibimiz öz yeni romanını da «gəlmə fəndlər»ə əl atmadan, bildiyi tərzdə, alışdığı üslubda, onillərdən bəri yazmaqda olduğu yolla qələmə alıb. «Erməni məsələsi»ndən – neçə nəslin həyatını korlayan, uzun bir zaman ərzində milyonlarla insanın gününü qaraldıb dövranını tərsinə döndərən bəladan bir roman bağlayıb ədibimiz. 1988-dən üzübəri, 25 ilə yaxındır, dincliyimizə qənim kəsilən münaqişənin genezisinə işıq salmağa, bu qanlı-qadalı savaşın xarakterinə güzgü tutmağa çalışıb. Mövzuya vətənsevər, millətpərvər türk oğlu türk kimi yanaşıb, əsərini də dədə-baba yurdu zəbt olunan, elliləri, soydaşları didərgin salınan türk-azərbaycanlı mövqeyindən yazıb. Seçim özünündür, külli-ixtiyar sahibidir hörmətli ədibimiz. Yaşadıqlarını, görüb-eşitdiklərini, hiss etdiklərini, xatırladıqlarını vətənpərvər, yurdsevər qələm əhli kimi ifadə etməsinə kimin nə sözü ola bilər?! Üstəlik, haqlıdırsa, yazdıqlarının tam əksəriyyəti doğrudursa, tarixi həqiqətləri, faktları əks etdirirsə, bunları qələmə almaq səlahiyyəti birəbeş artır.

Ancaq belə mətləblərin açıq mətnlə, sərt şəkildə, üzəvari tərzdə ifadəsi naminə ayrıca roman yazmaq, yəni bədii ədəbiyyat janrına əl atmaq heç də münasib üsul deyil. «Erməni adındakı hərflər»in məzmunu ilə ümumən romanın – bədii ədəbiyyat janrının əzəli, səciyyəvi cəhətlərini elə ötəri tutuşduran kimi ortaya, heç də müəllifin xeyrinə olmayan, belə-belə «qəliz» suallar çıxır: Bəs böyük ədəbiyyat? Bəs əsl yazıçı mövqeyi? Bəs ali ümumbəşəri ideallar?

Müəllifin ədəbi istedadı, fitri söz sərraflığı, illərin təcrübəsi hesabına yiyələndiyi yazıçı ustalığı bir araya gəlsə də, «Erməni adındakı hərflər» yuxarıda sıralanan suallara tutarlı, dolğun cavab verə bilmir. Səbəb? Bu mətləblərin bu formada, bu tonda ifadəsi böyük ədəbiyyatın, ali bədii sözün missiyasına daxil deyil! Kaş ki, belə mətləbləri hardasa açıb-bükməyə heç kökündən ehtiyac qalmayaydı. Ya da, başqa çarə yoxdursa, mütləq açılmalıdırsa, bundan ötrü siyasət meydanı, publisistika guşələri, universitet kafedraları, mühazirə zalları münasibdir.

İnsafən, dəyərli yazıçımız çox çalışıb ki, «Dəyirman»dakı o lənətə gəlmiş araq-çaxırın, «Günah duası»ndakı çirkli pulun, iyrənc şəhvətin yerinə bu dəfə, eyni ustalıqla, erməniləri qoysun: nankor, namərd qonaq qılığında, torpaq hərisi, xain qonşu, oğru-quldur, fahişə obrazında. Qoymağına, qoyub, amma obraz öz yerində rahat oturmayıb, çünki yer onun yeri deyil.

Bütöv bir xalqı problem, fəlakət mənbəyi kimi görmək, bir milləti küll halında nifrət, hiddət, tənə hədəfinə çevirmək cəhdinin – «Erməni adındakı hərflər»də bunun aşkar təzahürləri var – böyük ədəbiyyatda, usta bir yazıçının romanında nə işi ola bilər?! Dünya sivilizasiyasının, bəşər bədii təfəkkürünün, xüsusən də romançılıq sənətinin indiki səviyyəsini düşünəndə, belə bir kitabı ürəklə qaldırıb göstərmək, harasa aparıb, «alın, baxın, oxuyun, bu, bir romandır, bizim Xalq yazıçısının əsəridir» deyib kiməsə təqdim etmək həmin adamı da, yazıçını da, onun mənsub olduğu xalqı da dərhal çətin vəziyyətdə qoya, sonra da dincliyini uzun müddətə, əməlli-başlı poza bilər.

* * *

Bizim ədəbiyyatda - xüsusən son 100 ildən bir azca artıq müddətdə - «erməni mövzusu» qədər «dinclik bilməyən» mövzu yoxdur. «Dinclik bilməməsi» təkcə onunla şərtlənmir ki, bu mövzu hər dəfəsində çəkişmə-vuruşma, dava-qırğın kimi həyəcanlı, qızğın proseslərlə vəhdətdə təzahür tapır. Yox, bu cəhət bizdə «erməni mövzusu»nun daha çox assosiativ qatıdır. Əslində, faktoloji yöndən - işlənmə tezliyi, ədəbiyyata gətirilmə intensivliyi baxımından da, tam bir əsrdir ki, bu mövzu ədəbiyyatımızda heç «dincə qoyulmur».

Ədəbi yaradıcılıq üçün işlək mala çevrildiyi ilk dövrdə - 1905-20-ci illərdə «erməni mövzusu»na münasibətdə daha ayıq, daha dürüst, həm də daha ədəbi davranıldığı təəssüratı, haqlı olaraq, öz yerində möhkəm dayanıb-durub. Məsələn, Sabirin «Ey süxəndanan…» xitabı ilə yazdığı şeir ədəbiyyatımızda – başqa mövzular kimi – «erməni məsələsi»nə də ümumbəşəri rakursdan baxıldığını, insan amilinin öndə tutulduğunu sübut edən – mövcudluğuna ürəkdən sevinməyə haqqımız çatan – parlaq faktdır.

…Müslimanla ermənilər beyninə düşdü fəsad,
Yoxmu bir sahibhidayət, yoxmu bir əhli-rəşad?!...
…Həqqi xəlqə bildirib, dəfi-zəlalət etməli,
Çarəsazi-sülh olub, rəfi-xüsumət etməli!...
…Ey süxəndanan, bu günlər bir hidayət vəqtidir!
Ülfətü ünsiyyətə dair xitabət vəqtidir!

Sabir İnsanı vəhşidən, Xalqı qaragüruhdan ayrı tuturdu, bir-iki dəstənin hirsi-havası üzündən millətlərin dincliyinin göyə çəkildiyini əsl ədib fəhmi ilə görürdü, anlayırdı.

Sözsüz ki, Mirzə Cəlil də öz «Kamança»sı ilə bu işdə layiqincə iştirak edib, fikir dostunun, qələm yoldaşının səsinə böyük istedadla, dərin müdrikliklə səs verib.

Sağlığında da, qətlindən sonra da ruhu aram tutmayan, dinclik tanımayan Mikayıl Müşfiqin bu müstəviyə Sabirlə Mirzə Cəlilin birbaşa xələfi, deməli, ən yaxşı ənənələrin davamçısı kimi çıxması da maraqlıdır, təqdirəlayiqdir. Üstəlik, Müşfiq, yaşına görə, daha ayıqdır, daha sərrastdır, konkretdir:

Bu nə yoldur – daşnak yolu!
Hər dərəsi qanla dolu,
Nə ağırdır bunun adı!
«O dənizdən bu dənizə»
Deyib çökdü sinəmizə,
Bir tapdadı, bir doğradı!...
Bilən bilir bu zillətə,
Bu uğursuz fəlakətə
Kim əl çaldı, kim ağladı!...
Bir çalışır, bir yaşayır,
Bir-birinə çox oxşayır
Bu dağlarda türk, erməni…

Müşfiqin bu misralarının üstünə – o vaxtlar artıq yerini rahlayıb oturuşan - Sovet sisteminin düyünlənmiş yumruğunun kölgəsi düşmüş də olsa, hər halda, şairimizin ifadə etdiyi böyük gerçəyi örtüb gizləyə bilməyib.
Erməni mövzusuna «ara ədəbiyyatı»nda, dildə-ağızda da toxunmuşuq. «Erməni, ay erməni, Faytona mindir məni…» tipli sataşmaları xeyli əvvəllər düzüb-qoşmuşduqsa, 80-in axırlarında yenilərini də «yaratdıq»: «Hava yaman bürküdü, ermənilər tülküdü…»; «Bugün hava soyuqdu, ermənilər toyuqdu…»; «Oyna görək, oyundu, ermənilər qoyundu…»
Belə-belə oxuyub-oynadıq, axırda da başımıza gəlməyən oyun qalmadı…

* * *

Sabirin «Ey süxəndanan…» çağırışından düz bir əsr sonra qələmə aldığı romanında Mövlud Süleymanlı əsərin ən vacib personajlarından birinin - Saya arvadın oğlu İmirxanlının dilindən bu fikirləri önə çəkib:

«…yaddaşlara vurulmuş damğa, yəni fakt odu ki, iyirminci əsrin iyirminci illərindən sonra bütün bu yurd yerlərinə Ermənistan adı verildi...
Kim verdi bu adı?! Bir adamın adını dəyişmək mümkün deyilsə, bu boyda yerin-yurdun adını kim dəyişdirə bilərdi? Sərhəd-sınır deyildi ki, götürüb başqa yerdən çəkəsən. İdeya deyildi ki, çeynəyib-tüpürüb üstündə sosializm qurasan. Yüz il bundan qabaq yer üzünün xəbəri olmadan baş verən, indinin özündə də davam edən bu haqsızlıq əslində oğurluq deyilmi? Tarixi yaranışların, yaddaşların, milli anlayışların qarət edilməsi deyilmi?»

"...Elə xalq var ki, haralı olduğu bilinməz, bilməzsən aran adamıdı, dağ adamıdı.”- bu da Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbəsi İmirxanlının fikirlərindəndi...

“...Erməni nə aran adamına oxşayır, nə dağ adamına, bizə deyilən kimi deyə bilməzsən ki, erməninin bir suyu hansı torpağasa, hansı yerəsə çəkir, oxşadığı, bənzədiyi torpağı tapa bilməzsən... çünki vətəni yoxdu, bu mənada erməni xalqı bir az vağzal uşaqlarına oxşayır… Bəlkə də bu cür olmaq daha yaxşıdı... vətəni neynirlər, vətənin dərdi böyük olur, gərək dərdini çəkəsən, lazım gələndə uğrunda ölə biləsən...
Yaxşı, erməni niyə qoyun otarammır, hıı, Dəmir kişi? Niyə çoban deyil? Çünki dövləti olmayıb, yazdığı yalançı tarixlərə baxma. Dövləti olsaydı, bu işləri də bilərdi...

…Erməni Qafqaz adamı deyil, Qafqazı ona biz vermişik, bizdən alıb veriblər, eşitmisiz, deyirlər, Qafqaz xalqı, Qafqaz xarakteri, bu xarakter ermənilərdə yoxdu...!"

Bunlar isə Qara müəllimin dilindən yazılıb:

«…Əllicə il bunnan qabağacan buralarda bir dənə də erməni olmayıb...
…Bizim üstünlüyümüz odu ki, ermənini tanıyırıq, tarix boyu erməni bizdən qorxub, biz bunnan istifadə eləməliyik…
…Bunnarı Qafqaza ruslar gətirib, iki yüz il qabaq, bizim buralara da bolşeviklərlə gəldilər...
…Onnarın heç vaxt dövləti olmayıb, yalan yerdən tarix yazdıqlarına baxma…
Suriya tərəfdən gəliblər, qaraçı tayfası kimi, əlifbaları da özlərinin deyil, Suriya əlifbasıdı...»

Oxşar məzmunlu başqa cümlələr çoxdur:

“...ermənilər bir xalq kimi heç nə yaratmayıblar. Xalqların yaratdıqlarısa bəşəriyyətin proqramıdı, bu proqramda ermənilər yoxdu, yalanları var...”

“...Millət kimi bir görünsələr də ayrı-ayrıdılar, amma ayrı-ayrılıqda olsalar da işləri birdi. Onu da deyək ki, hələlik dünya ictimaiyyətinə bu cür görünməkləri sərf eləyir...”

Erməni xalqının əleyhinə olan fikirlər əsərin erməni personajlarının dilindən də verilib. Düşüncə tərzi, danışığı, davranışları ilə «Fəryad» filmində mərhum Məlik Dadaşovun yaratdığı erməni obrazına çox bənzəyən baş həkim Ulubabyan deyir:

"...Akademik Acaryan, allah ona rəhmət eləsin, türkləri sevirdi, sevirdi yox, qiymətini bilirdi, amma bunu heç vaxt yazmazdı, böyük erməniydi, “Bizi diri saxlayan türklər oldu», - deyərdi, - əlimiz rusun əlinə çatanacan türklər qorudu bizi”, bunu ancaq bizə deyərdi...

Bütün bu kəndləri qarış-qarış gəzdi, həmişə də “bizim burda izimiz yoxdu, biz burda yoxuq”, - dedi… Acaryan deyərdi, bizim burda izimiz yoxdu, biz Qafqazda olmamışıq, olacağıq amma. “Olmamaqla olacağıq” ayri-ayri şeylərdi, siz bütün bu dediklərimi anlamasanız, buraların qədrini bilməzsiniz.- Əlini yenə türk kəndinə tuşladı.- Onlar bu dediklərimi unutdular, ona görə də indi bilmirlər oğuz nədi, hun nədi, sak-sakat nədi, heç türkün nə olduğunu düz-əməlli bilmirlər. Bunları yaddaşlarından siliblər, yaddaşları boşdu, yurdlarını boşaldacaqlar…
... erməninin özünün iti yoxdu, olmayıb heç, heç eşitmisənmi deyələr, erməni iti?!
Amma “erməni tarixi” deyirlər, “erməni kilsəsi” deyirlər. “Erməni qızı”...Allah onları saxlasın!"

Bütün bu deklorativ cümlələrin, bəyanat mətnini xatırladan abzasların, sərt hökmlərin əvəzinə, tanınmış yazıçımızın qələmindən çıxan üç-dörd gerçək hadisə, təbii əhvalat daha təsirli, daha inandırıcı olardı, yəqin ki.

Qəzəb, yanğı lap nə qədər haqlı, əsaslı da olsa, belə çılpaq mətnlə, yalın cümlələrlə ifadə ediləndə, istər-istəməz, qıcıq yarada, əks-reaksiya doğura bilər.

Hərflə, sözlə, dillə, itlə, atla, qoyunla, çomaqla özgəni söyüb-özünü öyməyin, hardasa, irəlilərdə mütləq bir geritəpmə ehtimalı dayanır. Qarşı tərəfdəki hər kəsi - erməni adı daşıyan “hərif”ləri də, “zərif”ləri də - elliklə əcinnə, bic-vələdüzzina kimi görüb-göstərmək həyati əhəmiyyət kəsb edə, ya bunun bizə gerçək faydası toxuna bilərmi?!

Bir-birinin adlarına yalnız öz uşağını guya “murdarlayıb Əzrayıldan yayındırmaq” lazım gələndə ehtiyac duyan bu iki xalqın qarşılıqlı hirs-hikkəsi bədii sözlə də körüklənəndə fəlakətin miqyası, dərinliyi, şiddəti qatbaqat artmazmı?!

Oğru-əyrinin, quldurun-başkəsənin, nankorun-namərdin, qatilin-cəlladın, namussuzun-fahişənin ucdantutma hamısını buranın ədibi o tərəfdə, oranın yazıçısı da – Allah eləməmiş kimi – bu tərəfdə «görəcəksə», ədəbi mətnlərin qatı şovinistlərin, radikal millətçilərin bar-bar bağırdıqları iclasların stenoqramlarından nə fərqi qalacaq?!

Dəmir kişinin bir vedrə yağını oğurlayan erməninin “ifşa”sına səhifələr həsr olunan romanda türkün-tərəkəmənin heyvan oğurluğu ənənələri rahatca haqq-halallıq alır, dadlı, məhrəm sözlərlə suya çəkilib paklanır. Ola bilsin, bu tərəfkeşlik, ədalət mizan-tərəzisinin öz qələmimizdən çıxan ədəbi əsərdə bizim xeyrimizə beləcə pozulması hansımızınsa – xalis tərəkəmə əsilli türk kimi, şəxsən mənim də - qürurunu bir anlıq oxşaya bilər. Amma Sözün aliliyindən, böyük ədəbiyyatdan, yüksək bəşəri münasibətdən söhbət gedəndə belə ötəri, yüngül təsəllilər adətən yersiz, hətta ziyanlı olur. Nədən ki, bu kimi hallar “Qələm düşmən əlindədir” məsəli ilə izah olunan vəziyyətlərdir, qazandırdığı üstünlük müvəqqəti, gətirdiyi təntənə də nisbidir, sönükdür.

Həm fərddən kütləyə, həm də cəmiyyətdən şəxsiyyətə yönələn, total miqyas alan kin-nifrət dalğası hər yeri bürüyəndə, ümid bircə Ədəbiyyata qalır. Belə ağır məqamlarda Ədəbiyyat - mənəviyyatın son qalası, insanlığın axırıncı sığınacaq yeri olur.

“Mənim oğlum da, uşağım da erməni xalqıdı, bu xalq varsa, neynirəm oğlu-uşağı! Erməni adındakı hərflərin min qat sayı qədərində hamı ölüb dirilməlidi ki, Ermənistan yaşasın...” - türk Ayişənin şəfalı əliylə sağlamlığına qovuşmuş erməni müəllimə Siranuşun dilinə gələn bu cümlələr - hansı əlifbayla, neçə hərflə yazılsa da - gərək yol tapmaya Ədəbiyyat adlı o sığınacağa!

Belə olsa, bəlkə kiminsə – hətta İsmət paşa kimi bir şəxsiyyətin də - son nəfəsdə, canıyla dalqabaq, ağzından çıxan hansısa sual da ruhun dincliyini pozan qara şübhələr, kirli hədyanlar üçün quru səbəbə çevrilməz! Belə olsa, o cür suallara tamam fərqli cavablar, bəlkə də xeyli adi səslənən, ancaq nadinclikdən uzaq yozumlar, insani niyyətlərə yaxın səbəblər axtarıb taparıq. Məsələn, deyərik:

…Erməni əlifbasında 38 hərf var. Mustafa Kamal Atatürk 1938-ci ildə vəfat edib. Onun yerinə İsmət İnönü keçib, elə həmin il – 38-də...