Tolstoyun Dostoyevskiyə münasibəti birmənalı deyil. Bəlkə də ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən o hesab edir ki, Dostoyevskini dövrünün ən böyük mütəfəkkirləri ilə eyni cərgəyə qoymaq olar, digər tərəfdən isə onun əsərlərindəki bəzi ideyaları, "mistika"nı, yazı texnikasını, dilini sərt tənqid edir.
"ƏVƏZSİZ QƏLB BİLİCİSİ"
1885-ci il sentyabrın 22-də yazıçı Q.Danilevski ilə söhbət zamanı Tolstoy Dostoyevskini əvəzsiz psixoloq, "qəlb bilicisi" kimi səciyyələndirir. Deyir ki, Dostoyevski bir yazıçı kimi yetərincə müstəqil mövqeyə malikdir idi və elə buna görə də bəzi ədəbi dairələr onun bu müstəqilliyini ona bağışlamırdılar.
Əlbəttə bunlar Dostoyevski haqqında müsbət fikirlərdir, amma kifayət qədər ümumidir.
Valentin Bulqakov Tolstoyun sonuncu katibi olub. Bir dəfə Bulqakovla söhbət zamanı Tolstoy öyrənir ki, Dostoyevski onun sevimli yazıçısıdır.
"Belə de.. Təəssüf. Təəssüf" - Tolstoyun reaksiyası belə olur.
Daha sonra o, sözünə davam edir: "Onun əsərlərində hər şey bir-birinə qarışıb - din də, siyasət də... Amma əlbəttə, o, əsl yazıçıdır, axtarışları dərindir, hansısa Qonçarov-filan deyil".
"MİSTİK YANAŞMA" NƏ DEMƏKDİR?
Tolstoy bir neçə dəfə təkrarlayır ki, Dostoyevskinin adını dünya mütəfəkkirləri haqda kitaba salmaq istərdi. Amma Bulqakovun bundan ötrü Dostoyevskinin yazılarından
Valentin Bulqakov və Lev Tolstoy, 1910
seçdiyi nümunələrin çoxu Tolstoyun xoşuna gəlmir. "Güclü fikirlər deyil, yayğındır" - deyə o, narazılığını bildirir. - "Üstəlik də burda bir mistik yanaşma var... İsa Məsih, İsa Məsih!.."
Tolstoy üçün İsa Məsih olsa-olsa yalnız ideoloqdur, müəllimdir və hansısa mistik statusa malik deyil.
O düşünmür ki, İsa Məsih insanları möcüzələrlə, yaxud şəxsi nümunəsi ilə haqq sözə inandırır, Tolstoya görə, İsa Məsihin gücü onun dəmir məntiqindədir - düzgünlük, həqiqət məntiqində.
Təsadüfi deyil ki, 1855-ci ildə 26 yaşı olarkən Tolstoy öz gündəliyində aşağıdakı qeydləri etmişdi:
"Dünən allah və din haqqında söhbətlərdən sonra ağlıma möhtəşəm bir ideya gəldi. Həmin ideyanın həyata keçirilməsi üçün özümdə güc də hiss edirəm.
Bu, yeni bir dinin yaradılmasıdır. Həmin din bəşəriyyətin və İsa Məsihin dininin inkişafına xidmət edərdi.
Amma bu, inam və möcüzələrdən təmizlənmiş praktiki bir din olardı. Gələcəkdə xoşbəxtlik və firavanlıq vəd edən din yox, həmin xoşbətlik və firavanlığı yerdə insana verən bir din".
Pravoslavlıqdan xaric olunanda isə Tolstoy Müqəddəs Sinodun ruhanilərinə cavab məktubunda yazırdı:
"Hər şey ondan başladı ki, mən öz pravoslav dinimi öz rahatlığımdan çox sevdim, daha sonra xristianlığı öz Kilsəmdən çox sevdim, indi isə həqiqəti dünyada hər şeydən çox sevirəm. Və hələ də mənim üçün həqiqət mənim anladığım xristianlıqla üst-üstə düşür".
DOSTOYEVSKİYƏ "UYDURMAÇILIQ" VƏ "BƏRBAD FORMA" İTTİHAMI
Qorki xatırlayır ki, Tolstoy Dostoyevski haqda həvəslə danışmazdı. Belə təəssürat yaranardı ki, fikrini dolayısı ilə deyir, düşündüklərini axıracan dilinə gətirmir.
Amma dilə gətirdikləri də kifayət qədər sərt fikirlərdir:
"Dostoyevskinin hissiyyatı güclü olsa da, düşünmək qabiliyyəti zəif idi. Çünki düşünməyi onlardan, o furyeristlərdən öyrənmişdi - Butaşeviçdən və başqalarından. Sonra isə ömrü boyu onlara nifrət etdi. Onun qanında yəhudilərə xas nəsə vardı. (Yəqin ki "Yazıçının gündəliyi"nin müəllifi bu sensasyon bəyanata çox təəccüblənərdi - i.V.) Şübhəbaz, özünəvurğun, ağırxasiyyətli və bədbəxt idi. Onun niyə bu qədər oxunması təəccüblüdür. Səbəbini anlamıram. Həm ağır oxunur, həm də bu, faydasız işdir. Axı bütün bu İdiotlar, Yeniyetmələr, Roskolnikovlar və başqaları... belə olmayıblar. Hər şey əslində daha anlaşıqlı və aydındır".
Aşağıdakı fikri isə Tolstoy 1890-cı ildə deyib:
"Dostoyevskinin əsərləri məzmunca zəngindir, bu məsələdə işə münasibəti ciddidir, amma forma bərbaddır".
O, sonralar da dəfələrlə forma ilə bağlı fikrini bildirir. Dostoyevskinin bədii priyomlarının eynitipli, dilininsə yeknəsəq olduğunu deyir:
"Məna çox dərindir, amma texnika deyilən şey yoxdur".
1910-ci il oktyabrın 14-də Tolstoy gündəliyinə belə bir qeyd edir: "Nahardan sonra Dostoyevskini oxudum. Təsvirlər yaxşıdır... Dialoqlar isə tamamilə qeyri-təbiidir..."
Tolstoy "Karamazov" qardaşları haqda bu fikirdədir ki, "hər yerdə danışan Dostoyevskinin özüdür, əsərin ayrı-ayrı obrazları yox. Obrazların nitqi özünəməxsus deyil".
