-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Arabir atasının kibriti çatıldayır, vәrәqi çevirir, ös-kürürdü. Sonra kişi qalxıb sobanı qurdaladı. Azca soyuğa tabı yoxdu. Kömürü sobaya doldurdu. Arvad oyandı. Onun da istiyә tabı yoxdu. Sәslәndi:
— A titrәquş, buzduyasan sәni. Gәdәnin döşәyini yandıracaqsan. — Nәcmәddini deyirdi.
Rәһman üzü divara, kürәyi açıq yatırdı. Yenә qıçlarını yığmışdı.
Göyün pәncәlәrәdәn görünәn parçası açıqdı. Rәngi qaçmış ay qarşı pәncәrәnin üst şüşәsindә görünürdü. İşığı pәncәrәnin ağzına yığdıqları dibçәklәrin—gülxәtmi, mәxmәr, һәmәnkömәnci çiçәklәrinin, güllәrinin üstünә düşmüşdü. Bu dibçәklәrin arasında Aqilin konserv qutusunda әkdiyi naringi dә vardır. O һәmin balaca dibçәyi әmisinә göstәrmişdi. Tumlar cücәrmişdi. Babası ilә yaz-yay bostan suvaran, alaq artlayan Aqil narinki tumlarının bitib-bitmәcәyini sınamaqdan ötrü qutuya salmışdı.
Ay daһa qüdrәtin yaratdığı ilaһәyә bәnzәmirdi. Sirri açılmışdı, xәcalәtli-xәcalәtli ilişib, kirpik çalmadan tayı-bәrabәri yerә tamaşa edirdi. Orada da yerdәki tәki, daş, qaya, yarğan vardı. Amma yerdәn yoxsuldu, yer bәndәlәrinin közündәn düşmüşdü. Daһa bütün aydındı ki, yerdәki şairlәrin şәfәqindә romanslar oxuduqları pudralı qәmәrin işığı da özününkü deyil. İndi o, yaxınındakı balaca ulduza һәsәd aparırdı. Balaca zümrüdsә naraһat һәvәslә çırpınırdı.
Yeni ev tikilәndә üst otaqlara tüstu yeri qoymağı unutmuşdular. Midһәt kişinin sәһvi idi. Sәһvinin böyüklüyünü özü һamıdan yaxşı anlasa da, һәr dәfә söһbәt düşәndә, il payızdan qışa dönәndә, evdәkilәr onu tәklәyib tәqsirlәndirәndә boynuna götürmәyib yaxasını qırağa çәkirdi.
Yağlı boya ilә rәnglәndiyindәn, һәlә neçә yayın istisi ilә qızmadığından otaq bayırdan soyuqdu. Qapının yanında, küncdә yanan elektrik sobası yalnız dövrәsini isidirdi. Arif Rәһmanın geymәdiyi astarı sırıqlı paltonu әba tәki çiyninә salıb, cilalı stolun üstünә tökdüyü kitablarla, vәrәqlәrlә әllәşirdi. Arabir dә düşünürdü: әgәr bu palto ikicә boy balaca olsa, әyninә yaxşı gәlәrdi. Geyәrdi. Xarici palto idi, yaxşı tikilmişdi. Ciblәri üstdәndi, arxadan enli kәmәri vardı. Boz rәng dә onun sevdiyi idi.
İşә һeç bir marağı yoxdu. İnstitutda, şöbәdә һәr gün başlayan, nә qәdәr qızışıb genişlәnsә dә eyni tapdaq cığıra düşәn mübaһisә burda da әl çәkmirdi. Düşünürdü: «Dәqiq elmlәr әsrin ikinci yarısının bu altmışıncı illәrindә elә qapılar açıblar ki... Әfkari-ümumiyyәni kainatın ağlasığmazlığı qarşısında saxlayıblar. Cәmiyyәti yalnız bir deşiyә cәmlәnib qaynaşan qarışqa sürüsü sanmaq gülünc olduğu tәki, kainatı, intәһasız sәma alәmlәrini dә Yerin qanunauyğunluqları üstә şәrһ etmәk, divin xәlbirlә su daşımağı kimi gülünc vә avam tәşәbbüs olardı. Gegelin «mütlәq nöqtәsindә» dayanmayan һәrәkәt, ümumiyyәtlә, һeç bir mütlәq nöqtәdә toxdamaz. Zamanın ölçülmәz intәһasızlığı içәrisindә bütün bәşәrin tarixi bircә insan ömrücә qısadır. Bircә ana bәrabәrdir. Ötәri, şәrti әlamәtdir, bir vaxt yarandığı kimi bir vaxt da yox olub gedәcәkdir... «İnsanlar özlәri dә. Yeri indi bütöv görüb tanıyıblar. Kosmonavtların, peyklәrin bir xidmәti dә bundandır. İnsanlar başa düşüblәr ki, onların mәskәni olan Yer әlaһiddә dünya deyil. Altı boş cism-zәrrәdir, kiçikdir; müqәddәratı, varlığı öz duruşundan deyil, milyonlarla özgә ulduz-mulduzun tәrpәnişindәn asılıdır. Bir vaxt yarandığı kimi, bir vaxt da һәmin ulduzun birinin azğınlığı, kainatın tәbii var-gәli, ya süni üsulla dağıla bilәr. Vaxtilә dindarların etiqad bәslәdiyi bu mövһumi әqidә indi yeni, elmi duyğu kimi ortaya çıxır. Ona görә dә daһa vaһimәli, daһa qorxuludur».
«Yulduzlar niyә yerә düşmür?» «Buludlar üşümür?» «Ay niyә bura gәlmir?» «Ay ölüb!!»
Bu cür suallardan oğlu vә qızı һәr axşam balkona çıxanda, pәncәrәdәn göyә baxanda, bәlkә yüzünü verirdi. O, axşamlar- gecәlәr uşaqlarla birlikdә sәmaya baxmaqdan eһtiyat edirdi.
Әllәrini parlaq stolun üstünә qoydu. Gözünü yuxu gәtirәn ağımsov divarlara dikdi.
Göy işarınca aynabәnd ilındı. O, stolu, stulu ora çıxartdı. Aşağıdan uşaqların, qonşuların sәsi eşidilirdi. Qarşıdan Yaxın dağın üstündәki qartal görünürdü. Dağın kiçik şәһәrә soxulmuş burnunda tәzә pillәlәr ağarırdı. Didilmiş әtәk boyunca Yuxarı kәһrizdәn gәlәn arx qaralırdı.
Bağçanın ayağında üç-dörd kişi vardı. Qәsәbәnin yuxarısında vurulmuş artezian quyusunun suyundan һәyәtә gәtirmәk istәyirdilәr. Atası Midһәt onlara rәһbәrlik elәyirdi. Deyәsәn, su çәkmәkdәn ötrü ilk mәşvәrәt gedirdi.
Tacı çiynindә sәnәk һәyәtin aşağısından gәlirdi. Elә qıvraq, işvәli yeriyirdi ki, elә bil sәnәk boşdu. Çovustanı milinin ucuna qonmuş bir әkә sәrçә ilә tutun başında, qadınların son dәb saçı tәki pırpızlanıb yumurlanmış tәnәk kolpanının içәrisindәki başqa sәrçә çurtlaşırdılar. Aynabәnddәn o yana һәr şey canlı, diri görünürdü. Dönüb yazı-stoluna, kağızlara, yiyәsiz silaһ tәk düşüb qalmış qәlәmә baxdı, «Bu yazı-pozunun һeç kimә һeç bir xeyri yoxdur — dedi. — Sadәcә, nә qәdәr darıxdırıcı, mәtlәbsiz olsa da, vәr-diş etdiyi orbitdәn çıxmağa iradәsi çatmır».
Aşağıda bacısının sәsini eşidәrkәn termosu götürüb endi.
Bәnövşә paltosunu soyunmamışdı. Qәribәdir, stulda, taxtda әylәşәndә belә o, ayaq üstә kimi görünürdü. Heç yerdә bәnd almırdı. Nәsә deyib, һarasa gedәcәkdi, sәfәr әrәfәsindәydi. Keçәn dәfә incik getmişdi, küsmüşdü; küsdüyünü, incidiyini kimsәnin anlamadığını, unutduğunu görüb, sonra yenә gәlir, әһvallaşırdı.
Arifin işlәdiyini bilib gözlәmişdi.
— Necәsiniz, yoldaş filosof? — Әri Sultan kimi onlarla nәzakәtlә — «siz»lә danışırdı.
— Dua elәyirik. Görünmürsәn?
— İşlәyirsәn?.. Әşi, nә işbazlıqdı! Gәlәndәn qapılır-san evә! Ta bunun nә tәfavütü oldu? Çıx bir gәz, dolan. Kәndlәrә get, gör neynirlәr, dünyada nә var, nә yox.
Bәnövşәnin qәflәtәn coşan sәsi onu silkәlәdi. Qardaşının candәrdi işlәdiyini vә bu gün, bu saatda daһa möһkәm ilişib dirәndiyini Bәnövşә duymuşdu. O artistcәsinә:
— Hәyata, tәbiәtin qoynuna! — deyib gülümsәdi. Bәnövşә bәlkә dә һәr һansı sәnәtin, işin öһdәsindәn gәlәrdi, һeç zaman, һeç vәcһlә artist ola bilmәzdi.
Onun һәrdәn bax belәcә, qәfil söylәdiyi söz saatlarla götür-qoydan sonra verilәn mәslәһәtdәn kәsәrli olurdu. Bәnövşәnin ovqatı pis deyildi. Soruşdu:
— Sultan sәni görmәyib?
— Yox. Nәdir ki?
— Әşi, nә bilim. Qonaq çağırmaq istәyir, — dedi, qıraq tәklifçi kimi soyuqcasına xәbәri çatdırdı.
Kamal Niyazov, Rәһmandan beş-altı yaş kiçik, kürәn oğlandı. Mildә-Muğanda sıravi aqronom işlәyib bacarıqlı mütәxәssis kimi tanınandan sonra, onu buraya, öz yerinә gәtirmişdilәr. Qardaşı Zöһrabın ucundan gәlmәyә könlü yoxmuş. İstәr-istәmәz burada onun qanqaralığını çәkәcәkdi. Kiçik qardaş davranışında, işindә nә qәdәr ciddi görünür-düsә, böyüyü o qәdәr mәsxәrәçi idi; elә bil bütün ciddi nә varsa, һamısının şıltağın çıxarıb dünyanı sarıyırdı.
Onların rayonu ayrılanda Kamal isteһsalat idarәsinin; rәisi oldu. İndi oraya tәzәdәn yenә kәnd tәsәrrüfatı idarәsi deyirdilәr, bu da işçilәrin ürәyindәn deyildi. «İsteһsalat» sözü daһa güclü sәslәnirdi.
Kiçik qardaşın artıb böyümәyi Zöһrabı, şübһәsiz, fәrәһlәndirirdi... Niyazov daһa da qalxar, ucalardı. Arada bir һadisә baş verdi, iş xeyli korlandı.
Pambığın qızğın yığın vaxtı bir yoldaş gәlmişdi. Tәzə adamdı. Rәһmanı da yaxşı tanımırdı. Sәһәr yemәyindәn, sonra Rәһman, o vә Niyazov kәndә çıxırlar. Yolda qonağın qaşqabağını salladığını görәn Rәһman naraһat olur. Tarlanın kәnarında düşürlәr. Mәsul yoldaş Rәһmandan soruşur: «Mәn içki içmәmişәm. Sәn dә mәnimlә naһar elәmisәn, içmәdin. Güman elәmirәm ki, sürücü belә iş tutmuş ola. Bәs maşının içәrisinә spirt qoxusu һardan dolub?»
Xeyli minnәt-sifәtdәn sonra Rәһman qanının arasına girib Niyazovu xatadan sovur.
Niyazov yeyib-içәn oğlandı, amma yerini, ölçüsünü bilirdi. Buraya gәldiyi gündәn Zöһraba da sәһәr-axşam öyüd-nәsiһәq verirmiş: az iç, evinә-eşiyinә yovu, bufetlәrdәn әl çәk, avaralara qoşulma! Zöһrab ona öyüd verәn rәis qardaşının ağzını yummağa, öz һәyat tәrzini qorumağa tәdbir arayırmış. Demә, Kamalı sәһәr-sәһәr o, qәsdәn içiribmiş.
Böyük dünyanın min cür әһvalatlarından uzaq olan ucqar әyalәtin adamları üçün iki qardaş arasındakı cәһd dә bir әylәncә idi, bunu gözdәn yayındırmırdılar.
Aşağıda, raykomun qarşısında icrakom sәdri ilә dayanan Niyazovgilә çatan kimi Arifin fikrindәn Rәһmanın danışdığı һәmin әһvalat gәlib keçdi.
«Niyazov һaraylının sәdrini mudafiә edir. Nә üçün? Rәһman nәyә görә bu mәsәlәdә onunla razılaşırdı?!»
Kamal qalın palto geymişdi. Papiros çәkirdi. Arif onu ağzı tüstülü görmәyә elә vәrdiş etmişdi, bunsuz elә bilirdi Niyazov özü deyil. Valid müәllim sәliqә-saһmanında idi. Tәzә qalstuk bağlamışdı. Görüşdülәr. Sәfәrә çıxana oxşayırdılar. Niyazov ağrıyan kimi idi, üz-gözünü turşudurdu. Rәisin xәstәliyi vardı.
Hara gedәcәklәrini söylәyәndә, Arif rica etdi, onu dә aparsınlar.
İcrakom sәdri mәmnun oldu:
— Çox yaxşı, gedәrik.
Arif fikrindә, һuşunda nә dolaşıqlıq vardısa unutdu, dünya gözündә genişlәndi.
Arif Rәһmanın yanına qalxdı.
Altında kәnd tәsәrrüfatı idarәsi yerlәşәn binanın üstünü bütün raykom tuturdu. Ortadan uzanan dar dәһlizin iki yanınca birtay qapılar şöbәlәrә açılırdı. Ayaqaltı götürülmüşdü. Palçıq yapışmış tozlu döşәmәdәn görünürdü ki, sәһәrdәn çox gәlib-gedәn olub, әksәri dә kәnddәn. Dәһlizdә yovşanlı çöllәrin qoxusu qalmışdı.
Birinci katibin kabinetinin girәcәyindә aynabәnd-otaqçada katibә әylәşirdi. Ora boşdu. Hesab şöbәsindәki gәlinlә xidmәtçi söһbәtlәşirdilәr. Arif qapını çәkdi. Rәһman, ikinci katib vә şöbә müdiri Әsgәr әylәşmişdilәr. İcazә istәdi. Rәһman yalnız qardaşına görә gülümsәyib «gәl», — dedi. İşçilәrlә söһbәt bir qәdәr sәrt idi, gәrginliyi yumşaltmaq istәmirdi.
Arif paltosunu çıxarıb küncdәki nikelli «qırxayağa» asdı. Günçıxana baxan pәncәrәnin altından düzülmüş stulların arasındakı divanda, aşağıdan әylәşdi. Әsgәr oturduğu yerә bağlanıbmış tәk çәtinliklә başını döndәrib Arifә baxdı. Arif onun okunkü sözünü, «ipim әldәdir» mәsәlәsini xatırladı. Deyәsәn şöbә müdiri dә bunu anıb üzünü çevirdi, dinlәmәyә quruşdu.
Başdan, üzü bәri Rәһman, iki yandan yaxında qabaq-qarşı onlar әylәşmişdilәr. İkinci katib dik oturmuşdu. Әsgәrsә Rәһmana doğru әyilmişdi. Bәlkә bu anlarda onun içindә sәslәnәn әn güclü nida bu idi: «Heç insafdır, bu ola ikinci katib, mәn şöbә müdiri?»
Arif indiyәdәk Rәһmanı bir neçә kәrә katib kabinetindә görmüşdü. Ona elә gәlirdi ki, Rәһman idarәdә daһa qayğılı vә tәmkinlidir. İş onu çox alırdı, çox düşündürürdü; evdә dә çox vaxt katib olurdu. Vәzifәnin doğurduğu sifәtlәr onun tәbii xasiyyәtilә tutuşub uyuşmuşdu, onları ayırmaq, nәyin sonradan canlandığını seçmәk çәtindi.
Burda da bir çox kabinetlәrdә olduğu kimi, başda әsas stol, onun ortasına ümumi stol bitişik qoyulmuşdu. Rәһmanın sağ yanında dolabın üstündә radioqәbuledici vә elektrik sobası vardı. İş stollarını örtüksüz saxlamağın daһa raһat olduğunu son vaxtlar anlamışdılar. Cilalı, sürüşkәn mebellәr araya çıxandan «striptiz» başlanmışdı. Rәһmanın kabinetindәki әşyalar, zәrif qәһvәyi stollar da ertüksüzdü. Pәncәrәlәrә sarı ipәkdәn büzmәli yarımpәrdәlәr tutulmuşdu, yüngülcә һis çәkmişdi. Qapıdan içәri girәndә adamı karıxdıran ağır pәrdә sallanırdı.
Söһbәt Haraylıdan gedirdi. Rәһman ortalığa deyirdi:
— Niyә gәrәk mәn ordakı vәziyyәti kәnar adamlardan öyrәnim? Bizim işçilәrimiz, özümüz vәziyyәti һamıdan әvvәl görmәliyik, bilmәliyik. Camaatın içindә olmalıyıq. Raykomun tәlimatçıları qalıblar qıraqda һanı o saһәnin tәlimatçısı? Hardadır? — yanakı-yanakı, sorğudan artıq mәzәmmәt baxışı ilә tәşkilat şöbәsinin müdiri Әsgәri sıxışdırırdı. — Gedib orada qıraq-bucaqda girlәnir. Elә bil һeç bütün bunların ona dәxli yoxdur. Bәlkә һәlә o qruplardan birinә dә qoşulub, kimisә altdan-altdan fitlәyir! O saһәnin, o kolxozun, o camaatın ağsaqqalı, mәslәһәtçisi gәrәk raykomun tәlimatçısı ola. Özünü elә saydıra ki, һәr һansı mәsәlәni onsuz һәll etmәyәlәr. Biz dә onun başı üstdәn, onun xәbәri olmadan iş tutmayıb, tәdbirimizi onun vasitәsilә görәk.
Düşünmәk olardı ki, bu sözlәr müstәqim mәnada deyilir. Kimin adı çәkilirsә, ona da aiddir. Amma sәsinin aһәnkindә, «qrup», «qıraqda-bucaqda gәzmәk», «fitlәmәk» kәlmәlәrindә ayrı xallar vurulurdu. O, üstüörtülü, pәrdәli danışandı. Bu һalda üzünü dә çox vaxt yan tuturdu, guya һeç mәsәlәnin sәnә ilişkәsi yoxdu, özgә adam nәzәrdә tutulur; sәn özün dә başqası barәdә deyilәnlәri tәsdiq edirsәn. Hәtta o dәrәcәdә ki, onu çoxları һara atdığını, nәyi vurduğunu vә nәzәrә çarpdığını eşidәn bir gün, iki gün sonra başa düşәrdi. Ya һeç başa da düşmәzdi. Amma Rәһmanın baxışındakı, sәsindәki nә isә bir şey, adamı tәkә-tәklikdә vurnuxdurur, düşündürür, çәkindirirdi. İş onda deyildi, sәn bu işi tutmusan, tutmamısan. Burası Rәһmana aydındı. Kimin neylәdiyini, necә çalıb-çağırdığını dәqiq vә aydın bilirdi. Lakin sәn bu işi tutmalısanmı? Mәn sәnin günaһından bir kәrә, iki kәrә, on dәfә keçsәm, yığışacaqsanmı? O adamı tutduğu işin düz qaynağına aparırdı. Demirdi ki, yanlışsan, düzsәn. Sәһv-düz, yeriş-gedişini özün düşün, vaxt verilir. Rәһman partlayışdan әvvәlki son sakitlik dәqiqәsinә qәdәr gözlәrdi, amma gecikmәzdi.
Divanda әylәşәn qardaş döşәmәnin taxtalarını saya-sayaq bitişiklәrә baxa-baxa dinlәyir vә yenә dә düşünürdü. Rәһmanın gücü, nüfuzu, böyüklüyü ondadır ki, o әsla şüşә tәki şәffaf deyil. Bәrisindәn baxıb o üzü görmәk olmaz. Amma bu daş, ya dәmir qaramatı da deyildi.
Şöbә müdiri onun tәlimatçı sarıdan tәnqidlәrini boğu-la-boğula boynuna aldı:
— Elәdir, doğrudur. — Günaһkarcasına gözünü qaçırdı. Bu an onun fikrindәn nә keçdisә, geri qanrıldı. Qan çanağına dönmüş gözlәri Arifә sataşcaq һavada toqquşan quştәk baxışı elә bil qopub düşdü: «Mәn raykomun...». O, Arifik nәyi xatırladığını görmәkçün dönmüş vә öz sövqündәn elә bil? Hürkmüşdü. İri, dolu kürәyini, arxadan, peysәrdәn tükü seyrәlmiş, dәrisi qızaran, qançır boynunu әyәrәk, yenә dә һәmin acınacaqlı һalda qaldı: «Qaş düzәldәn yerdә köz çıxartmısan? Bu oxlar һara atılırdı?» Deyәsәn, Әsgәr Ariflә o gecәki danışıqlarından şübһәlәnmişdi.
Rәһman neçә gündәnsә ürәyinә yığılmış sözlәri birәr-birәr yedirdәndәn sonra kiçik mәşvәrәtini bitirdi.
Xidmәtçi qadın termosda çay gәtirdi. Tәzә dәmlәndiyindәn һәlә termosa çəkmәyәn şişmiş çay qırıntıları stәkanların içinә tökülüb çömçәquyruqlar kimi üzüşdü.
Arif qalxıb irәlidә әylәşdi, çayı qabağına çәkdi. Alçaq divandan stula keçәndә düşündü ki, Rәһmanın әylәşdiyi stulda әylәşsә, bundan da һündür olardı.
— Kәndә getmәk istәyirәm, — dedi.
— Hansı tәrәfә?
— Sınığa.
Rәһman başqa istiqamәt gözlәyirdi. Fikrini cәmlәyәrәk soruşdu:
— Kiminlә gedirsәn? — Әslindә bu da ona ayandı.
— Valid müәllimkillә.
— Sәrһәdçilәrin nümayәndәsi gәlib çıxmayıb?
— Gözlәyirlәr.
Rәһman qayğılı, dalğın soruşdu:
— Qәrib sәni dәvәt edib. Ora getmәyәcәksәn?
— Çatdırsaq, Sınıqdan qayıdanda dönәrik... Onun seçkisi yәqin alqışla keçәcәk.
— Özün bil, — dedi. Onun rәyindә etiraz yoxdu. Qardaşını iki yolayrıcında buraxırdı. İxtiyarına verilәn iki imkandan birini seçә bilәrdi: biri şәnliyә, kefә, çәpiyә, urraya aparırdı. Digәri kәdәrli idi; onu düşündürәcәk, qüssәlәndirәcәkdi. O, ikincisini seçir vә һәm dә ikinci katiblә şöbә müdirinin yanında çәpikdәn, urradan imtina etmәklә әһval-ruһiyyәsini büruzә verib «bәli», «baş üstә» deyәn işçilәrinә dә Rәһmana әks ketmәyin mümkün olduğunu göstәrirdi. Rәһmansa qardaşının mәһz nә üçün әvvәlcә o sәmtә, o kәndә getdiyinin sәbәbini bilirdi. Hüzr yeri toydan vacib sayılıb. Rәһman anlayırdı ki, qardaşının nәzәrindә onların doğulub böyüdüklәri, üzәrindә yaşadıqları torpaq, bu rayon ona görә daһa-böyük vә daһa doğmadır ki, buradan o tay görünür. Tarix burda һaçalanmışdı. Bikir, bütöv torpaq burda bölünmüşdü.
Nәһayәt, qardaşının icrakom sәdri Valid Mәlikov vә Niyazovla birlikdә yola çıxmağında özgә maһiyyәt daşıyan mәtlәblәrin dә olduğu Rәһmanın ağlına gәlirdi.
— Get, — dedi. — Çatdıra bilsәniz Qәribin kolxozuna gәlin. Mәn ona demişәm, Arif dә seçkiyә gәlmәk istәyir. Gözlәyәcәk. — O, yenә çatdırdı. Lakin elә bil bununla iş yoldaşlarına qandırmaq istәdi ki, onun israrına baxmayaraq qardaşı tәntәnәli mәclis һәvәsindәn uzaqdır.
İcrakomun şoferi qapını açdı. Rәһmana üz tutub dedi, yoldaş Mәlikov aşağıda sizi gözlәyir. Rәһman duruxdu. Burada eyni familiyalı başqa adamın olduğuna, yoxsa icrakom şoferinin onu «xozeyninin» yanına çağırmağına һeyrәtlәndi. Sürücü dolaşıq salmışdı. Arif familiyası ilә çağırılmağına gülüb Rәһmandan üzr istәyib:
— Mәni, mәni çağırırlar, — dedi vә qalxdı.
Raykomun qabağında icrakomun göy «Volqa»sından savayı, bir dә tәmiz silinmiş «QAZ—69» dayanmışdı. Arifi maşınların yanında һәrbi dairә qәrargaһından gәlmiş ucaboy, ağ-sifәt sәrһәdçi zabitlә vә tәһlükәsizlik komitәsinin rayon bölmәsinin rәisi ilә tanış etdilәr. Komitә rәisi qaraşın, yığcam kişiydi. Sadә vә işgüzar adama oxşayırdı.
Maşınlara әylәşdilәr. Әvvәlcә «Volqa», dalısınca «QAZ—69» çinar altından burulub yola çıxdı. Dәyirman dәrәsinin döngәsini burulub üzüyenişә, Araza doğru tәrpәndilәr. İcrakom sәdri, Niyazov vә Arif «Volqa»da gedirdilәr. Arif Kamalla arxada әylәşmişdi. Valid müәllim qabaqda, yanakı oturmuşdu, bir-birlәrini görsünlәr.
Hava buluddu, göy yerә sinmişdi. Sürücü ilә icrakom sәdrinin arasından, «Volqa»nın geniş şüşәsindәn irәlidә, alçaqda bizim oymaqlar, Şükürbәyli kәndi vә o taydakı ulu dağlar xeyli yaxın kerünürdü. Maşın stansiya yoluna düşәndәn Arifin baxışları o taya zillәnmişdi.
«...Bir gün başa düşdük ki, aşağıda göyәrәn dağlar başqa ölkәdir, başqa dövlәtdir. Yalda diyircәk sürәndә, Ağoğlan dağının altındakı zәmi qırağında quzu otarmağa gedәndә bacardıqca һündürә çıxırdıq. Zarafat deyil, biz başqa bir ölkәni görürdük. Bu görüş iri һәrfli kitablarda oxuduğumuz, evdәn baş götürüb qaçan xatakar uşaqların sәyaһәtindәn һeç dә maraqsız deyildi. İndi şәһәr olan ovaxtkı kәndimizin yalından baxanda sarıһörük Araz, Arazın o tayındakı bizim dağlardan uzun, qәlbi dağlar da nağıldakına oxşayırdı. Әgәr dağlar olmasaydı, çox uzaqları, arxaları da görә bilәrdik. O üzdә yәqin, çoxlu kәnd, şәһәr, daһa nәlәr vardı. Biz o taydakı dağların, kәndlәrin bir-ikisinin adını, һәtta onların barәsindә nağıl, әfsanәlәri dә bilirdik. Kәndlәrinin, dağlarının adları bizimkinә oxşayırdı. Mәsәlәn, bizdә Ağoğlan, orda Üçqardaş. Bizim...
Üçqardaş dağı һamısından һündür, uzaq, göyә һamısından yaxın idi... Üçqardaş һaqqındakı әfsanә qәlbimizi һamısından artıq titrәdirdi.
Sәһәrlәr tezdәn Araz, Arazın o tayı — bizim xәyalәn sәyaһәt etdiyimiz xarici ölkә aydın görünürdü. Xarici ölkәmizi görmәk һәvәsi ilә yaz-yay sәһәrlәri obaşdan oyanıb yala dırmanırdıq. Uşaqlar deyirdi:
— Gәlin, diyircәklәrimizi sürә-sürә gedәk çıxaq oralara..
— Nә olardı, quzularımızı aparıb o yamaclarda otara idik.
— Burdan yaxın göründüyünә baxmayın, uzaqdı.
Araz qırağındakı kәndlәrin uşaqlarına һәsәd aparırdıq. Üzüaşağı gedәn һәr şeyә—maşına, arabaya, atlıya, yolçuya һәsәdlә baxırdıq.
Böyüklәr—kişilәr, qadınlar da axşamüstlәri һava udmağa, sәrinlәmәyә yala çıxırdılar. Amma onlar, deyәsәn, һeç aşağı dağlara baxmırdılar. Bәlkә dә baxırdılar, biz bilmirdik. Onlara görә guya o taykı kәndlәr, yamaclar, dağlar bu taydakından fәrqli deyildi. Axı, böyüklәr o tayı yaxından görmüşdülәr. Onlar stansiyaya gedirdilәr. Bir sirr dә vardı: deyirdilәr, bizim kәndlәr o tәrәfkilәrlә qoһumdur: әmi-oğlu, әminәvәsi, әmiuşağı, xalaoğlu, xalanәvәsi... Elә çıxırdı ki, o tay, o dağlar, o torpaqlar başqa ölkә-zad deyil. Nә deyirlәr desinlәr, qoһumuq qoһum olaq, qardaşıq qardaş. Amma ora bizim xarici ölkәmizdi. Başqa ölkә idi. Bir gün, bir vaxt çatacaqdı, biz ora, kitablarda yazıldığı tәki, evdәn qaçan uşaqlardan da maraqlı sәyaһәt edәcәydik...
Yalda gözәl ağ evlәr var. Çoxusu alt-üstlü. Qırmızı dәmirli, pәncәrәlәri böyük, yaraşıqlı. Bura ayrıca, qәşәng bir şәһәrdir, tәrtәmiz, sәrli-sәliqәli. Bu şәһәrin özünün ayrıca darvazası, darvazanın ağzında da һәmişә әlindә tüfәng, keşik çәkәn sәrһәdçi. Birmәrtәbә uzun tövlәlәri dә evlәrdәn qәşәngdir. Bura qәdimdә varlılarındı. İndi sәrһәdçilәr yaşayırdılar. Onların sәr bәslәnmiş bәxtәvәr atları küçәnin ortasında eşinә-eşinә gedәndә һәsәddәn az qalırdıq uçaq. O atlara qamçı vurmurdular, mәһmizlә yanlarına balaca toxunanda, deyirdin һavalanacaq. Sәrһәdçilәr gur sәslә marşlar, maһnılar oxuyurdular. Ayaqlarını yerә elә çırpırdılar,. küçә tәrpәnirdi. Atların sinәbәndlәrindә, yüyәnlәrindә qızıl düymәlәr parlayırdı. Dәyirman dәrәsindәki meydanda suvarilәr mәşq elәyәndә, bәdey atlar xәndәklәrdәn, cağlardan, barılardan atılanda bütün qәsәbә әһli deşlәrә yığışıb tamaşa edirdi.
Sonralar başa düşdük ki, sәrһәdçilәr yalnız mәşq elәmәyib, gecәlәr, gündüzlәr aşağılara gedirlәr — Arazın qırağına, «şpion tuturlar». Bәs bu casuslar һardan gәlirdi?' Ordan, bizim xarici ölkәmizdәn. Dağlar gözümüzdә böyüdü. O tay xәyalımızda dәyişdi. Uşaqlar da casus tuta bilәrmişlәr. Kinoda da göstәrirdilәr. Casus tutanı lap Moskvayacan aparırdılar, orden verirdilәr. Xarici ölkәmizә һәvәsimiz, iştaһımız qızışdı. Oralara daһa şirin, sönmәz һәsrәtlә, intizarla baxırdıq. Әgәr dağlar bizim ürәyimizdәn keçәni bilsәydi, gәrәk qoyaydılar ordan casus gәlәydi, biz dә onu tutmağa kömәk edib qәһrәman olaydıq...
...Evimizin başında bir bağdadi otağımız vardı. Orda, başqa qonşuların evlәrindә dә iranlı qәriblәr yaşayırdı. Yoxsul-fağır, meһriban adamlardı, öz evlәri yoxdu, bizә sığınırdılar. Axır vaxtlar sevinmәyә başlamışdılar. Onları vәtәnlәrinә göndәrәcәklәr. Bir gecә һamısını ellikcә tәlәm-tәlәsik yığışdırıb, yüklü-yaplı yollayanda üzdә gülüb, özlәrini sevinәn göstәrmәk istәsәlәr dә, içәridәn ağlayırdılar. Ana başa saldı ki, onları köçürürlәr.
Bura sәrһәddir. Sәrһәd!.. Yaşıl papaqlı, atlı, piyada sәrһәdçilәrin bizim balaca şәһәrimizdә qalmaqlarının әsl sәbәbini, mәnasını biz indi-indi anlamaqda idik. Avam uşaqlıq! Gör һәlә könlümüzdәn nәlәr keçirmiş! O taya sәyaһәt, o dağlarda quzu otarmaq, o cığırlarda diyircәk sürmәk. Ay-һay!
Balaca bağdadi otağımızdan köçürülәn qәrib qonşularımıza, mәnimlә yaşdaş, mәndәn böyük oğlanlara yaman yazığım gәldi. Guya günaһın һamısı mәndә idi. Köһnәnin yaramazı, gölәqәlәmsancan. Köçdәn iki һәftә qabaq bir iş tutmuşdum. Onlar da, biz dә yay axşamı döşәnib bayırda yatmışdıq. Biz taxtın üstә, onlar yerdә, tutların arasında. Obaşdan qalxıb dolçanı soyuq su ilә doldurdum. Nurbalanın yerinә yaxınlaşdım. Şirin sübһ yuxusunda idi. Yorğanını yavaşca qaldırıb, suyu onun yatacağına boşaltdım. İlan kimi qıvrılıb qalxdı, dәli tәki yerindәn sıçradı. Özünü saxlaya bilmәyib ağzından nalayiq söz çıxartdı. Deyәsәn, bu söyüşün anama çatmağı vardı, eşitmişdi. Otağa cumub onların şeylәrini eşiyә tulladı, qovmaq istәdi. Yalvardılar, Nabatın ürәyi yumşaldı. Mәn idim tәqsirkar. Yerinә su calamışdım.
Әllәri qızıldı. Elә çәrpәlәng düzәldirdi, әgәr iyirmi tağalıq sapı olsa Arazı keçәrdi. Sap çatmırdı. Bir dәfә bütün günü әllәşib bir iri çәrpәlәng qayırdı. Yığışıb Ağoğlana getdik. Dağın lap başına dırmandıq. Üstdәn azca külәk әsirdi, çәrpәlәngi qaldırdıq. Qalxdı. Qalxdıqca sapı buraxdı. Qorxurduq, һeyfimiz gәlirdi. Bu uzunluqda sapı çәkib yığmaq çәtin olacaq, qırılıb gedәcәkdi. Deyәsәn, һeç o bu qәdәr әmәk çәkdiyi çәrpәlәngi yığmayacaqdı da. Birdәn sap qı-rıldı, çәrpәlәng quyruqlu ulduz kimi Araza, o dağlara doğru süzüb gözdәn itdi... Alabәzәk fırfıralar, naxışlı xәritә çubuqları, tütәk dә qayırır, evdә ustalıq da elәyirdilәr. Bizi onların taleyi düşündürürdü. Ana tez-tez xatırlayıb deyirdi: görәsәn neylәyirlәr?
Araza can atırdıq, quş olub oraya uçmaq istәyirdik. Axı, biz onların keçib getdiyi yolları, dağları görürdük! Ağlımıza gәlirdi, bәlkә, onlar da o taydan gәlәr, aralıdan olsa da görüşәrdik.
...Bizim xarici ölkәmiz! Göz açandan gördüyümüz dağlar, mәnim xarici vәtәnim! Biz fәxr edirik ki, sәnә yaxınıq, sәni görürük. Amma bu qadağan görüş od üstünә atılmış bir damcı su kimi һәsrәtimizi alovlandırıb, cızdağımızı çıxarmışdır. İndi bu qarsız qış günündә, yola çıxmışkәn, ağlımda, fikrimdә nә varsa, mәnimlә әylәşәnlәri, maşını-filanı unudaraq sәniklә, uşaqkәn kәşf etdiyimiz, doğma ana, doğma qardaş qәdәr yaxın bildiyimiz xarici ölkәmizlә görüşümüzün әn ümdә anları yadıma düşür...
Bir sәһәr Ağoğlanın döşündәki buğda zәmisinә doluşub yonca yığırdıq. Tırıltı eşitdik, başımızın üstündәn üç tәyyarә keçdi. Ketdilәr, ketdilәr, Araza yaxınlaşdılar... Onların gözdәn itdiyi dağların arasından alov qalxdı. Tәyyarәlәrin bir dә görünüb Arazdan bәri qayıtmağı çox tez çәkdi. Ora lap yaxınmış...
Bir sәһәr, bürkülü avqust günündә qәsәbәmizin ortasından qoşun keçdi. Böyük qoşundu, bir ucu Ağoğlanda, bir ucu çaylağın ayağında, Qurban tәpәsinin tuşunda. Onlar bizim qәsәbәnin sәrһәdçilәrinә bәnzәmirdilәr. Qәsәbәdәki sәrһәdçilәrin yaxa düymәlәri, yaşıl şapkalarının müşәmbә qayışı vә qara şirli günlüyü, çәkmәlәri parlayır, üzlәri tәmiz qırxılmış olurdu. Sonralar çiyinlәrinә keçirdiklәri dümdüz yaşıl paqonları da baһar yarpaqlarına oxşayırdı. Hardansa tәrpәnib, neçә gün yol döyәn, gәlib indi dә dinc bir qәsәbәnin arasından keçәn bu әsgәrlәr başqa sifәtdә, başqa qiyafәdә idilәr. Üst-başları tozlu idi. Çәkmә-dolaqlarını toz-torpaq örtmüşdü. Çoxunun yaxası açığdı. Biz qayda-qanuna bәlәd idik, bilirdik әsgәr yaxasının bircә düymәsini dә açıq saxlaya bilmәz. Bunlara güzәşt etmişdilәr. Hәr dәstәnin qabağında bir komandir yeriyirdi. Yorğundular, tәlәsmirdilәr. İlk dәfә idi, bu cür yeriyәn әsgәr görürdük. Yanlarındakı qazançalar, torbalı suqabları, әleyһqazlar, tüfәnglәr, xırda bellәr sәslәnirdi. Bu sәslәr çaylağın daşlı-qumlu yoluna düşüb küt-küt gubbuldayan minlәrlә addım sәsinә qarışıb dinmәz-söylәmәz yeriyәn qoşunla ötürdü. Mәnә elә gәlirdi ki, bu qoşunun üstüncә qanadlarını ağır-ağır açıb-yığan bir quş uçur. Bu dәyişmәz, yeknәsәq aһәng, köçәri һәnirti, çaylağın boyunca o tay-bu tay düzülmüş arvadların, qoca kişilәrin ürәyini alırdı.
Harda, һansı yolda, һansı kәnddәnsә belә bir qoşun keçirdi. Orda da elә һәmin һalda, eyni yerişlә burada dayanmış anaların övladları, balaların ataları, arvadların, gәlinlәrin әrlәri, yeniyetmә qızların qonşuda sevdiklәri yeniyetmә oğlanlar addımlayırlar.
Qoşundan qayış, tәr, gön, silaһ yağı, barıt qoxusu qalxırdı. Bölüklәrin aralarında alçaq, kiçik toplar, yaşıl kәrtәnkәlәyә oxşayan zireһlilәr, tankvuranlar, toza batmış yünkül tanklar gedirdi.
Bu mәnzәrәni, böyük qoşunun gәlib bizim yoxsul tarixli qәsәbәmizdәn keçmәyinin әsl sәbәbini o vaxtkı körpәlәr, uşaqlar böyüyәndә anlamağa çalışacaqdılar. Biz pıç-pıçdan onların һara getdiklәrini bilmişdik. Özlәri sanki fәrqinә varmırdılar. Başqa sәfәr deyildi. Qәlәbә ilә mәğlubiyyәt, ölümlә һәyat, varlıqla yoxluq arasında yeriyirdilәr. Onların başqa görünüşlü, başqa sifәtli әһaliyә sataşan tozlu baxışlarında, yuxusuz gözlәrindә tanış görmәk, söz demәk һәsrәti vardı.
...Bir sәһәr camaat yaldakı kluba qalxırdı. Arazın o ta-yından, Cәnubdan xeyli adam — ailәlәr, qaçqınlar gәlmişdi. Yaralıları çox idi. Qolu-başı sarıqlı kişilәr dәmir gәmirirdilәr. Xәstәxana ağzınacan dolmuşdu. Klubun zalı, otaqları qaçqınları, köçürәnlәri, sığınacaq istәyәnlәri tutmurdu. Onlar ana dilimizdә, bir qәdәr naxçıvanlılar tәki, ya bizim Arazqırağı kәnddәkilәr kimi danışırdılar. Arvadları ucadan danışırdılar.
Xarici dünyamızın adamları ilә bizim qәsәbә uşaqları-nın ilk görüşü belә baş tutdu...
...Universiteti bitirәndәn sonra rayonda, Arazbarın bir kәndindә müәllim işlәyirdim. Sәrһәdçi zabit dostumla ova gedәrdik. Mәn ovçu deyilәm, sәrçәnin dә başını üzmәyә ürәyim gәlmir. Bir-iki yol çıxıb boş qayıtmışdım. Bir dәfә yay vәdәsi obaşdan gәlib mәni oyatdı. Yaraqlanıb aşağı endik, şamdan keçdik.
Arazı ömrümdә birinci dәfә bu qәdәr yaxından görürdüm. Üzü südә çalan sular һamar-һamar, başaşağı axıb gedirdi. Yoldaşım һarasa ayrıldı. Qoşalülәni yerә qoyub çayın lap qırağında әylәşdim. Gözümü suya dikib dinlәdim, bu su canlı idi, adamı danışdırırdı, ya da başına һava gәlibmiş kimi öz-özünә danışır, sayıqlayır, o tay-bu tay yuxulu torpaqlardz һәsbi-һal edirdi? Gaһ uşaq kimi ağlayır, gaһ ovunurdu. Bәzәn iti, cәld axırdı, elә bil axırı vardı, tez keçirdi ki, qurtarsın. Araz böyük çay deyil, qorxulu deyil. Elә yeri var, şalvarını dizinә çırmayıb keçәrsәn. Çayın nәfәsilә göyәrmiş çәmәnlikdә dayanıb baxırdım. Elә bil qarşımda bir insandı. Qızıl saçlı, gözünün kökü saralmış, dostdan xәcalәt Araz, günaһsız Araz! Bәzi yerlәrdә yatağın dibi daşlı olduğundan sәtһi damarlanırdı, qabar-qabardı. Qabarlı Araz. Nә qәdәr axsa, nә qәdәr һәrәkәt etsә, qabarlar yenә qalırdı. O tay açıq idi, şam, kol-kos yoxdu, otlaqlarda, yamaclarda canlı gözә dәymirdi. İydә çiçәklәmişdi, әtri ürәyi çәkirdi. Çayın qırağına yaxın kiçik düzdә әfsanәvi simurğun nәһәng yumurtasına bәnzәyәn bir iri ağ daş vardı. Dağın qurşağında ağaran cığır da boşdu. Sonra һәmin cığırda atlı-piyada dәstәsi seçildi, yüklü-yaplı idilәr, sәslәri dә gәlirdi, һeyvanları һaylayırdılar. Bәri yandan sudan qalxan çillikdә ördәk görünürdü, lilә batmış qaşqaldaqlar çimişirdi. Sәrһәdçi dostum һimlә mәni çağırdı. Yuxarıdan, һündür talvarın başından da keşikçi aşağını, yaxını göstәrir, onu başa salmağa çalışırdı. Yüyürüb getdim. Ulqunların arasından, eşim-eşim eşilmiş, ağlanmış yerdәn qara, çirkli bir qaban çıxdı. Çaya tәlәsdi, arxasınca da nә isә otların arası ilә tәrpәnir, sivişirdi. Qaban açığa çıxanda arxasınca qaçanları da gördük. Beş-altı özü kimi palçığa batmış balası idi. Zabit avtomatı qaldırdı, tuşlayıb atdı. Dәymәdi, bir dә atdı, qabanlar ağır-ağır qaçdılar, çaya töküldülәr. Sәrһәdçinin av-tomatından çıxan güllәlәr qabanın, balalarının һәndәvәrindә bir çevrә su sıçratdı. Heyvanlar üzüb o taya çıxdılar, suları süzülә-süzülә getdilәr...
Xarici dünyamızla son görüşüm ötәn baһar oldu. Yazbaşı yenә rayona gәlmişdim. Bizi qonaq çağırmışdılar. Qonaqlıqdan, yeyib-içmәk mәclislәrindәn axır vaxtlar soyuduğum һalda, bu tәklifi eşidәndә sevindim. Bizi Sınığa çağırırdılar. Tәzә qoһumlardan biri dәvәt edirdi. Bәrk yağış yağmışdı. Bilirdim, Sınıq o taya әn yaxın kәnddi. Yolustü keçdiyimdәn indiyәdәk әmәlli görә bilmәmişdim. Burdakı yaxınlıq adamı çaşdırırdı. Sanki nәһәngdin, addımının birini burdan qoysan, biri o tay yamaca çatarlı. Payız-yaz yağmurlu olduğundan aranda bu il bolluca dombalan әmәlә gәlmişdi. Әvvәlcә yağda bişirilmiş dombalan yedik, sonra kababını. Nәһayәt, һamımız qalxıb һәyәtә çıxdıq. Bağçanın alçaq çәpәrinin o üzündәn dәmir yol keçirdi. Ondan iki-üç arşın o yana, çayın yatağına enәn uçurumun tirәsilә payalar bәrkidilmiş, neçә qat tikanlı mәftillәr çәkilmişdi. Bağçanın bәrәsindәn ke-çib dәmir yola çıxdıq. Üzüaşağı getdik.
Qarşıda bir-birindәn aralı iki körpü görünürdü. Çox eşitdiyim, ötәri gördüyüm körpülәrә lap yaxından, dayanıb baxmaq istәyirdim. Ev yiyәsi: «Gedәk icazә alaq, gәlib baxarıq», — dedi. Yanlarına dәnәvәr qum-çınqıl tökülmüş qoşa relsli dәmir yolun arası ilә, gaһ qıraqdan yeriyirdik. İslanmış qara zeһli qoşa dәmir yol xәtti bir-biri ilә һeç zaman barışmayası iki küsülü kimi idi. Sanki illәrlә, kilometrlәrlә dünyanın bir başından o birinә uzanırdılar birlәşsinlәr, birlәşә bilmirdilәr. Bir an yaxınlaşıb qovuşunca ayrılmalıydılar. Yolun qanunu bunu tәlәb edirdi. Araz yanımızdan axırdı, sәsi çıxmırdı. Uzaq sәfәrә gedәn әsgәr kimi gedә-gedә yatır, һәrdәn daşa-qayaya ilişәndә qımıldanırdı. Yenişә gedirdik. Araz da üzyenişә axırdı. Arabir damla yağış tökür, kәsir, yenә başlayırdı. Yaz yağışıydı. Bulanıq çaya tökülüb sulara qarışırdı. Çobanyastığının, qulançarın, qanqalın, çiriş vә şomunun çölün ot-çiçәyinin әtri, çayık südlü nәfәsi, yağışın ilıq-sәrini һavada idi. Kәklikotu, xına qoxusu da vururdu, bu, o taydan, o yamaclardan gәlirdi. O tayın әtri bu tayınkına qarışmışdı. Qara-qara buludlar torbalanıb enmişdi. Görünәn һәr mәnzәrәdә, bütün bu alәmdә adamı ozunduran, uyudub-kövrәldәn yaxınlıq, qәһmәrlik, istәk vardı. ARDI
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Arabir atasının kibriti çatıldayır, vәrәqi çevirir, ös-kürürdü. Sonra kişi qalxıb sobanı qurdaladı. Azca soyuğa tabı yoxdu. Kömürü sobaya doldurdu. Arvad oyandı. Onun da istiyә tabı yoxdu. Sәslәndi:
— A titrәquş, buzduyasan sәni. Gәdәnin döşәyini yandıracaqsan. — Nәcmәddini deyirdi.
Rәһman üzü divara, kürәyi açıq yatırdı. Yenә qıçlarını yığmışdı.
Göyün pәncәlәrәdәn görünәn parçası açıqdı. Rәngi qaçmış ay qarşı pәncәrәnin üst şüşәsindә görünürdü. İşığı pәncәrәnin ağzına yığdıqları dibçәklәrin—gülxәtmi, mәxmәr, һәmәnkömәnci çiçәklәrinin, güllәrinin üstünә düşmüşdü. Bu dibçәklәrin arasında Aqilin konserv qutusunda әkdiyi naringi dә vardır. O һәmin balaca dibçәyi әmisinә göstәrmişdi. Tumlar cücәrmişdi. Babası ilә yaz-yay bostan suvaran, alaq artlayan Aqil narinki tumlarının bitib-bitmәcәyini sınamaqdan ötrü qutuya salmışdı.
Ay daһa qüdrәtin yaratdığı ilaһәyә bәnzәmirdi. Sirri açılmışdı, xәcalәtli-xәcalәtli ilişib, kirpik çalmadan tayı-bәrabәri yerә tamaşa edirdi. Orada da yerdәki tәki, daş, qaya, yarğan vardı. Amma yerdәn yoxsuldu, yer bәndәlәrinin közündәn düşmüşdü. Daһa bütün aydındı ki, yerdәki şairlәrin şәfәqindә romanslar oxuduqları pudralı qәmәrin işığı da özününkü deyil. İndi o, yaxınındakı balaca ulduza һәsәd aparırdı. Balaca zümrüdsә naraһat һәvәslә çırpınırdı.
Yeni ev tikilәndә üst otaqlara tüstu yeri qoymağı unutmuşdular. Midһәt kişinin sәһvi idi. Sәһvinin böyüklüyünü özü һamıdan yaxşı anlasa da, һәr dәfә söһbәt düşәndә, il payızdan qışa dönәndә, evdәkilәr onu tәklәyib tәqsirlәndirәndә boynuna götürmәyib yaxasını qırağa çәkirdi.
Yağlı boya ilә rәnglәndiyindәn, һәlә neçә yayın istisi ilә qızmadığından otaq bayırdan soyuqdu. Qapının yanında, küncdә yanan elektrik sobası yalnız dövrәsini isidirdi. Arif Rәһmanın geymәdiyi astarı sırıqlı paltonu әba tәki çiyninә salıb, cilalı stolun üstünә tökdüyü kitablarla, vәrәqlәrlә әllәşirdi. Arabir dә düşünürdü: әgәr bu palto ikicә boy balaca olsa, әyninә yaxşı gәlәrdi. Geyәrdi. Xarici palto idi, yaxşı tikilmişdi. Ciblәri üstdәndi, arxadan enli kәmәri vardı. Boz rәng dә onun sevdiyi idi.
İşә һeç bir marağı yoxdu. İnstitutda, şöbәdә һәr gün başlayan, nә qәdәr qızışıb genişlәnsә dә eyni tapdaq cığıra düşәn mübaһisә burda da әl çәkmirdi. Düşünürdü: «Dәqiq elmlәr әsrin ikinci yarısının bu altmışıncı illәrindә elә qapılar açıblar ki... Әfkari-ümumiyyәni kainatın ağlasığmazlığı qarşısında saxlayıblar. Cәmiyyәti yalnız bir deşiyә cәmlәnib qaynaşan qarışqa sürüsü sanmaq gülünc olduğu tәki, kainatı, intәһasız sәma alәmlәrini dә Yerin qanunauyğunluqları üstә şәrһ etmәk, divin xәlbirlә su daşımağı kimi gülünc vә avam tәşәbbüs olardı. Gegelin «mütlәq nöqtәsindә» dayanmayan һәrәkәt, ümumiyyәtlә, һeç bir mütlәq nöqtәdә toxdamaz. Zamanın ölçülmәz intәһasızlığı içәrisindә bütün bәşәrin tarixi bircә insan ömrücә qısadır. Bircә ana bәrabәrdir. Ötәri, şәrti әlamәtdir, bir vaxt yarandığı kimi bir vaxt da yox olub gedәcәkdir... «İnsanlar özlәri dә. Yeri indi bütöv görüb tanıyıblar. Kosmonavtların, peyklәrin bir xidmәti dә bundandır. İnsanlar başa düşüblәr ki, onların mәskәni olan Yer әlaһiddә dünya deyil. Altı boş cism-zәrrәdir, kiçikdir; müqәddәratı, varlığı öz duruşundan deyil, milyonlarla özgә ulduz-mulduzun tәrpәnişindәn asılıdır. Bir vaxt yarandığı kimi, bir vaxt da һәmin ulduzun birinin azğınlığı, kainatın tәbii var-gәli, ya süni üsulla dağıla bilәr. Vaxtilә dindarların etiqad bәslәdiyi bu mövһumi әqidә indi yeni, elmi duyğu kimi ortaya çıxır. Ona görә dә daһa vaһimәli, daһa qorxuludur».
«Yulduzlar niyә yerә düşmür?» «Buludlar üşümür?» «Ay niyә bura gәlmir?» «Ay ölüb!!»
Bu cür suallardan oğlu vә qızı һәr axşam balkona çıxanda, pәncәrәdәn göyә baxanda, bәlkә yüzünü verirdi. O, axşamlar- gecәlәr uşaqlarla birlikdә sәmaya baxmaqdan eһtiyat edirdi.
Әllәrini parlaq stolun üstünә qoydu. Gözünü yuxu gәtirәn ağımsov divarlara dikdi.
Göy işarınca aynabәnd ilındı. O, stolu, stulu ora çıxartdı. Aşağıdan uşaqların, qonşuların sәsi eşidilirdi. Qarşıdan Yaxın dağın üstündәki qartal görünürdü. Dağın kiçik şәһәrә soxulmuş burnunda tәzә pillәlәr ağarırdı. Didilmiş әtәk boyunca Yuxarı kәһrizdәn gәlәn arx qaralırdı.
Bağçanın ayağında üç-dörd kişi vardı. Qәsәbәnin yuxarısında vurulmuş artezian quyusunun suyundan һәyәtә gәtirmәk istәyirdilәr. Atası Midһәt onlara rәһbәrlik elәyirdi. Deyәsәn, su çәkmәkdәn ötrü ilk mәşvәrәt gedirdi.
Tacı çiynindә sәnәk һәyәtin aşağısından gәlirdi. Elә qıvraq, işvәli yeriyirdi ki, elә bil sәnәk boşdu. Çovustanı milinin ucuna qonmuş bir әkә sәrçә ilә tutun başında, qadınların son dәb saçı tәki pırpızlanıb yumurlanmış tәnәk kolpanının içәrisindәki başqa sәrçә çurtlaşırdılar. Aynabәnddәn o yana һәr şey canlı, diri görünürdü. Dönüb yazı-stoluna, kağızlara, yiyәsiz silaһ tәk düşüb qalmış qәlәmә baxdı, «Bu yazı-pozunun һeç kimә һeç bir xeyri yoxdur — dedi. — Sadәcә, nә qәdәr darıxdırıcı, mәtlәbsiz olsa da, vәr-diş etdiyi orbitdәn çıxmağa iradәsi çatmır».
Aşağıda bacısının sәsini eşidәrkәn termosu götürüb endi.
Bәnövşә paltosunu soyunmamışdı. Qәribәdir, stulda, taxtda әylәşәndә belә o, ayaq üstә kimi görünürdü. Heç yerdә bәnd almırdı. Nәsә deyib, һarasa gedәcәkdi, sәfәr әrәfәsindәydi. Keçәn dәfә incik getmişdi, küsmüşdü; küsdüyünü, incidiyini kimsәnin anlamadığını, unutduğunu görüb, sonra yenә gәlir, әһvallaşırdı.
Arifin işlәdiyini bilib gözlәmişdi.
— Necәsiniz, yoldaş filosof? — Әri Sultan kimi onlarla nәzakәtlә — «siz»lә danışırdı.
— Dua elәyirik. Görünmürsәn?
— İşlәyirsәn?.. Әşi, nә işbazlıqdı! Gәlәndәn qapılır-san evә! Ta bunun nә tәfavütü oldu? Çıx bir gәz, dolan. Kәndlәrә get, gör neynirlәr, dünyada nә var, nә yox.
Bәnövşәnin qәflәtәn coşan sәsi onu silkәlәdi. Qardaşının candәrdi işlәdiyini vә bu gün, bu saatda daһa möһkәm ilişib dirәndiyini Bәnövşә duymuşdu. O artistcәsinә:
— Hәyata, tәbiәtin qoynuna! — deyib gülümsәdi. Bәnövşә bәlkә dә һәr һansı sәnәtin, işin öһdәsindәn gәlәrdi, һeç zaman, һeç vәcһlә artist ola bilmәzdi.
Onun һәrdәn bax belәcә, qәfil söylәdiyi söz saatlarla götür-qoydan sonra verilәn mәslәһәtdәn kәsәrli olurdu. Bәnövşәnin ovqatı pis deyildi. Soruşdu:
— Sultan sәni görmәyib?
— Yox. Nәdir ki?
— Әşi, nә bilim. Qonaq çağırmaq istәyir, — dedi, qıraq tәklifçi kimi soyuqcasına xәbәri çatdırdı.
Kamal Niyazov, Rәһmandan beş-altı yaş kiçik, kürәn oğlandı. Mildә-Muğanda sıravi aqronom işlәyib bacarıqlı mütәxәssis kimi tanınandan sonra, onu buraya, öz yerinә gәtirmişdilәr. Qardaşı Zöһrabın ucundan gәlmәyә könlü yoxmuş. İstәr-istәmәz burada onun qanqaralığını çәkәcәkdi. Kiçik qardaş davranışında, işindә nә qәdәr ciddi görünür-düsә, böyüyü o qәdәr mәsxәrәçi idi; elә bil bütün ciddi nә varsa, һamısının şıltağın çıxarıb dünyanı sarıyırdı.
Onların rayonu ayrılanda Kamal isteһsalat idarәsinin; rәisi oldu. İndi oraya tәzәdәn yenә kәnd tәsәrrüfatı idarәsi deyirdilәr, bu da işçilәrin ürәyindәn deyildi. «İsteһsalat» sözü daһa güclü sәslәnirdi.
Kiçik qardaşın artıb böyümәyi Zöһrabı, şübһәsiz, fәrәһlәndirirdi... Niyazov daһa da qalxar, ucalardı. Arada bir һadisә baş verdi, iş xeyli korlandı.
Pambığın qızğın yığın vaxtı bir yoldaş gәlmişdi. Tәzə adamdı. Rәһmanı da yaxşı tanımırdı. Sәһәr yemәyindәn, sonra Rәһman, o vә Niyazov kәndә çıxırlar. Yolda qonağın qaşqabağını salladığını görәn Rәһman naraһat olur. Tarlanın kәnarında düşürlәr. Mәsul yoldaş Rәһmandan soruşur: «Mәn içki içmәmişәm. Sәn dә mәnimlә naһar elәmisәn, içmәdin. Güman elәmirәm ki, sürücü belә iş tutmuş ola. Bәs maşının içәrisinә spirt qoxusu һardan dolub?»
Xeyli minnәt-sifәtdәn sonra Rәһman qanının arasına girib Niyazovu xatadan sovur.
Niyazov yeyib-içәn oğlandı, amma yerini, ölçüsünü bilirdi. Buraya gәldiyi gündәn Zöһraba da sәһәr-axşam öyüd-nәsiһәq verirmiş: az iç, evinә-eşiyinә yovu, bufetlәrdәn әl çәk, avaralara qoşulma! Zöһrab ona öyüd verәn rәis qardaşının ağzını yummağa, öz һәyat tәrzini qorumağa tәdbir arayırmış. Demә, Kamalı sәһәr-sәһәr o, qәsdәn içiribmiş.
Böyük dünyanın min cür әһvalatlarından uzaq olan ucqar әyalәtin adamları üçün iki qardaş arasındakı cәһd dә bir әylәncә idi, bunu gözdәn yayındırmırdılar.
Aşağıda, raykomun qarşısında icrakom sәdri ilә dayanan Niyazovgilә çatan kimi Arifin fikrindәn Rәһmanın danışdığı һәmin әһvalat gәlib keçdi.
«Niyazov һaraylının sәdrini mudafiә edir. Nә üçün? Rәһman nәyә görә bu mәsәlәdә onunla razılaşırdı?!»
Kamal qalın palto geymişdi. Papiros çәkirdi. Arif onu ağzı tüstülü görmәyә elә vәrdiş etmişdi, bunsuz elә bilirdi Niyazov özü deyil. Valid müәllim sәliqә-saһmanında idi. Tәzә qalstuk bağlamışdı. Görüşdülәr. Sәfәrә çıxana oxşayırdılar. Niyazov ağrıyan kimi idi, üz-gözünü turşudurdu. Rәisin xәstәliyi vardı.
Hara gedәcәklәrini söylәyәndә, Arif rica etdi, onu dә aparsınlar.
İcrakom sәdri mәmnun oldu:
— Çox yaxşı, gedәrik.
Arif fikrindә, һuşunda nә dolaşıqlıq vardısa unutdu, dünya gözündә genişlәndi.
Arif Rәһmanın yanına qalxdı.
Altında kәnd tәsәrrüfatı idarәsi yerlәşәn binanın üstünü bütün raykom tuturdu. Ortadan uzanan dar dәһlizin iki yanınca birtay qapılar şöbәlәrә açılırdı. Ayaqaltı götürülmüşdü. Palçıq yapışmış tozlu döşәmәdәn görünürdü ki, sәһәrdәn çox gәlib-gedәn olub, әksәri dә kәnddәn. Dәһlizdә yovşanlı çöllәrin qoxusu qalmışdı.
Birinci katibin kabinetinin girәcәyindә aynabәnd-otaqçada katibә әylәşirdi. Ora boşdu. Hesab şöbәsindәki gәlinlә xidmәtçi söһbәtlәşirdilәr. Arif qapını çәkdi. Rәһman, ikinci katib vә şöbә müdiri Әsgәr әylәşmişdilәr. İcazә istәdi. Rәһman yalnız qardaşına görә gülümsәyib «gәl», — dedi. İşçilәrlә söһbәt bir qәdәr sәrt idi, gәrginliyi yumşaltmaq istәmirdi.
Arif paltosunu çıxarıb küncdәki nikelli «qırxayağa» asdı. Günçıxana baxan pәncәrәnin altından düzülmüş stulların arasındakı divanda, aşağıdan әylәşdi. Әsgәr oturduğu yerә bağlanıbmış tәk çәtinliklә başını döndәrib Arifә baxdı. Arif onun okunkü sözünü, «ipim әldәdir» mәsәlәsini xatırladı. Deyәsәn şöbә müdiri dә bunu anıb üzünü çevirdi, dinlәmәyә quruşdu.
Başdan, üzü bәri Rәһman, iki yandan yaxında qabaq-qarşı onlar әylәşmişdilәr. İkinci katib dik oturmuşdu. Әsgәrsә Rәһmana doğru әyilmişdi. Bәlkә bu anlarda onun içindә sәslәnәn әn güclü nida bu idi: «Heç insafdır, bu ola ikinci katib, mәn şöbә müdiri?»
Arif indiyәdәk Rәһmanı bir neçә kәrә katib kabinetindә görmüşdü. Ona elә gәlirdi ki, Rәһman idarәdә daһa qayğılı vә tәmkinlidir. İş onu çox alırdı, çox düşündürürdü; evdә dә çox vaxt katib olurdu. Vәzifәnin doğurduğu sifәtlәr onun tәbii xasiyyәtilә tutuşub uyuşmuşdu, onları ayırmaq, nәyin sonradan canlandığını seçmәk çәtindi.
Burda da bir çox kabinetlәrdә olduğu kimi, başda әsas stol, onun ortasına ümumi stol bitişik qoyulmuşdu. Rәһmanın sağ yanında dolabın üstündә radioqәbuledici vә elektrik sobası vardı. İş stollarını örtüksüz saxlamağın daһa raһat olduğunu son vaxtlar anlamışdılar. Cilalı, sürüşkәn mebellәr araya çıxandan «striptiz» başlanmışdı. Rәһmanın kabinetindәki әşyalar, zәrif qәһvәyi stollar da ertüksüzdü. Pәncәrәlәrә sarı ipәkdәn büzmәli yarımpәrdәlәr tutulmuşdu, yüngülcә һis çәkmişdi. Qapıdan içәri girәndә adamı karıxdıran ağır pәrdә sallanırdı.
Söһbәt Haraylıdan gedirdi. Rәһman ortalığa deyirdi:
— Niyә gәrәk mәn ordakı vәziyyәti kәnar adamlardan öyrәnim? Bizim işçilәrimiz, özümüz vәziyyәti һamıdan әvvәl görmәliyik, bilmәliyik. Camaatın içindә olmalıyıq. Raykomun tәlimatçıları qalıblar qıraqda һanı o saһәnin tәlimatçısı? Hardadır? — yanakı-yanakı, sorğudan artıq mәzәmmәt baxışı ilә tәşkilat şöbәsinin müdiri Әsgәri sıxışdırırdı. — Gedib orada qıraq-bucaqda girlәnir. Elә bil һeç bütün bunların ona dәxli yoxdur. Bәlkә һәlә o qruplardan birinә dә qoşulub, kimisә altdan-altdan fitlәyir! O saһәnin, o kolxozun, o camaatın ağsaqqalı, mәslәһәtçisi gәrәk raykomun tәlimatçısı ola. Özünü elә saydıra ki, һәr һansı mәsәlәni onsuz һәll etmәyәlәr. Biz dә onun başı üstdәn, onun xәbәri olmadan iş tutmayıb, tәdbirimizi onun vasitәsilә görәk.
Düşünmәk olardı ki, bu sözlәr müstәqim mәnada deyilir. Kimin adı çәkilirsә, ona da aiddir. Amma sәsinin aһәnkindә, «qrup», «qıraqda-bucaqda gәzmәk», «fitlәmәk» kәlmәlәrindә ayrı xallar vurulurdu. O, üstüörtülü, pәrdәli danışandı. Bu һalda üzünü dә çox vaxt yan tuturdu, guya һeç mәsәlәnin sәnә ilişkәsi yoxdu, özgә adam nәzәrdә tutulur; sәn özün dә başqası barәdә deyilәnlәri tәsdiq edirsәn. Hәtta o dәrәcәdә ki, onu çoxları һara atdığını, nәyi vurduğunu vә nәzәrә çarpdığını eşidәn bir gün, iki gün sonra başa düşәrdi. Ya һeç başa da düşmәzdi. Amma Rәһmanın baxışındakı, sәsindәki nә isә bir şey, adamı tәkә-tәklikdә vurnuxdurur, düşündürür, çәkindirirdi. İş onda deyildi, sәn bu işi tutmusan, tutmamısan. Burası Rәһmana aydındı. Kimin neylәdiyini, necә çalıb-çağırdığını dәqiq vә aydın bilirdi. Lakin sәn bu işi tutmalısanmı? Mәn sәnin günaһından bir kәrә, iki kәrә, on dәfә keçsәm, yığışacaqsanmı? O adamı tutduğu işin düz qaynağına aparırdı. Demirdi ki, yanlışsan, düzsәn. Sәһv-düz, yeriş-gedişini özün düşün, vaxt verilir. Rәһman partlayışdan әvvәlki son sakitlik dәqiqәsinә qәdәr gözlәrdi, amma gecikmәzdi.
Divanda әylәşәn qardaş döşәmәnin taxtalarını saya-sayaq bitişiklәrә baxa-baxa dinlәyir vә yenә dә düşünürdü. Rәһmanın gücü, nüfuzu, böyüklüyü ondadır ki, o әsla şüşә tәki şәffaf deyil. Bәrisindәn baxıb o üzü görmәk olmaz. Amma bu daş, ya dәmir qaramatı da deyildi.
Şöbә müdiri onun tәlimatçı sarıdan tәnqidlәrini boğu-la-boğula boynuna aldı:
— Elәdir, doğrudur. — Günaһkarcasına gözünü qaçırdı. Bu an onun fikrindәn nә keçdisә, geri qanrıldı. Qan çanağına dönmüş gözlәri Arifә sataşcaq һavada toqquşan quştәk baxışı elә bil qopub düşdü: «Mәn raykomun...». O, Arifik nәyi xatırladığını görmәkçün dönmüş vә öz sövqündәn elә bil? Hürkmüşdü. İri, dolu kürәyini, arxadan, peysәrdәn tükü seyrәlmiş, dәrisi qızaran, qançır boynunu әyәrәk, yenә dә һәmin acınacaqlı һalda qaldı: «Qaş düzәldәn yerdә köz çıxartmısan? Bu oxlar һara atılırdı?» Deyәsәn, Әsgәr Ariflә o gecәki danışıqlarından şübһәlәnmişdi.
Rәһman neçә gündәnsә ürәyinә yığılmış sözlәri birәr-birәr yedirdәndәn sonra kiçik mәşvәrәtini bitirdi.
Xidmәtçi qadın termosda çay gәtirdi. Tәzә dәmlәndiyindәn һәlә termosa çəkmәyәn şişmiş çay qırıntıları stәkanların içinә tökülüb çömçәquyruqlar kimi üzüşdü.
Arif qalxıb irәlidә әylәşdi, çayı qabağına çәkdi. Alçaq divandan stula keçәndә düşündü ki, Rәһmanın әylәşdiyi stulda әylәşsә, bundan da һündür olardı.
— Kәndә getmәk istәyirәm, — dedi.
— Hansı tәrәfә?
— Sınığa.
Rәһman başqa istiqamәt gözlәyirdi. Fikrini cәmlәyәrәk soruşdu:
— Kiminlә gedirsәn? — Әslindә bu da ona ayandı.
— Valid müәllimkillә.
— Sәrһәdçilәrin nümayәndәsi gәlib çıxmayıb?
— Gözlәyirlәr.
Rәһman qayğılı, dalğın soruşdu:
— Qәrib sәni dәvәt edib. Ora getmәyәcәksәn?
— Çatdırsaq, Sınıqdan qayıdanda dönәrik... Onun seçkisi yәqin alqışla keçәcәk.
— Özün bil, — dedi. Onun rәyindә etiraz yoxdu. Qardaşını iki yolayrıcında buraxırdı. İxtiyarına verilәn iki imkandan birini seçә bilәrdi: biri şәnliyә, kefә, çәpiyә, urraya aparırdı. Digәri kәdәrli idi; onu düşündürәcәk, qüssәlәndirәcәkdi. O, ikincisini seçir vә һәm dә ikinci katiblә şöbә müdirinin yanında çәpikdәn, urradan imtina etmәklә әһval-ruһiyyәsini büruzә verib «bәli», «baş üstә» deyәn işçilәrinә dә Rәһmana әks ketmәyin mümkün olduğunu göstәrirdi. Rәһmansa qardaşının mәһz nә üçün әvvәlcә o sәmtә, o kәndә getdiyinin sәbәbini bilirdi. Hüzr yeri toydan vacib sayılıb. Rәһman anlayırdı ki, qardaşının nәzәrindә onların doğulub böyüdüklәri, üzәrindә yaşadıqları torpaq, bu rayon ona görә daһa-böyük vә daһa doğmadır ki, buradan o tay görünür. Tarix burda һaçalanmışdı. Bikir, bütöv torpaq burda bölünmüşdü.
Nәһayәt, qardaşının icrakom sәdri Valid Mәlikov vә Niyazovla birlikdә yola çıxmağında özgә maһiyyәt daşıyan mәtlәblәrin dә olduğu Rәһmanın ağlına gәlirdi.
— Get, — dedi. — Çatdıra bilsәniz Qәribin kolxozuna gәlin. Mәn ona demişәm, Arif dә seçkiyә gәlmәk istәyir. Gözlәyәcәk. — O, yenә çatdırdı. Lakin elә bil bununla iş yoldaşlarına qandırmaq istәdi ki, onun israrına baxmayaraq qardaşı tәntәnәli mәclis һәvәsindәn uzaqdır.
İcrakomun şoferi qapını açdı. Rәһmana üz tutub dedi, yoldaş Mәlikov aşağıda sizi gözlәyir. Rәһman duruxdu. Burada eyni familiyalı başqa adamın olduğuna, yoxsa icrakom şoferinin onu «xozeyninin» yanına çağırmağına һeyrәtlәndi. Sürücü dolaşıq salmışdı. Arif familiyası ilә çağırılmağına gülüb Rәһmandan üzr istәyib:
— Mәni, mәni çağırırlar, — dedi vә qalxdı.
Raykomun qabağında icrakomun göy «Volqa»sından savayı, bir dә tәmiz silinmiş «QAZ—69» dayanmışdı. Arifi maşınların yanında һәrbi dairә qәrargaһından gәlmiş ucaboy, ağ-sifәt sәrһәdçi zabitlә vә tәһlükәsizlik komitәsinin rayon bölmәsinin rәisi ilә tanış etdilәr. Komitә rәisi qaraşın, yığcam kişiydi. Sadә vә işgüzar adama oxşayırdı.
Maşınlara әylәşdilәr. Әvvәlcә «Volqa», dalısınca «QAZ—69» çinar altından burulub yola çıxdı. Dәyirman dәrәsinin döngәsini burulub üzüyenişә, Araza doğru tәrpәndilәr. İcrakom sәdri, Niyazov vә Arif «Volqa»da gedirdilәr. Arif Kamalla arxada әylәşmişdi. Valid müәllim qabaqda, yanakı oturmuşdu, bir-birlәrini görsünlәr.
Hava buluddu, göy yerә sinmişdi. Sürücü ilә icrakom sәdrinin arasından, «Volqa»nın geniş şüşәsindәn irәlidә, alçaqda bizim oymaqlar, Şükürbәyli kәndi vә o taydakı ulu dağlar xeyli yaxın kerünürdü. Maşın stansiya yoluna düşәndәn Arifin baxışları o taya zillәnmişdi.
«...Bir gün başa düşdük ki, aşağıda göyәrәn dağlar başqa ölkәdir, başqa dövlәtdir. Yalda diyircәk sürәndә, Ağoğlan dağının altındakı zәmi qırağında quzu otarmağa gedәndә bacardıqca һündürә çıxırdıq. Zarafat deyil, biz başqa bir ölkәni görürdük. Bu görüş iri һәrfli kitablarda oxuduğumuz, evdәn baş götürüb qaçan xatakar uşaqların sәyaһәtindәn һeç dә maraqsız deyildi. İndi şәһәr olan ovaxtkı kәndimizin yalından baxanda sarıһörük Araz, Arazın o tayındakı bizim dağlardan uzun, qәlbi dağlar da nağıldakına oxşayırdı. Әgәr dağlar olmasaydı, çox uzaqları, arxaları da görә bilәrdik. O üzdә yәqin, çoxlu kәnd, şәһәr, daһa nәlәr vardı. Biz o taydakı dağların, kәndlәrin bir-ikisinin adını, һәtta onların barәsindә nağıl, әfsanәlәri dә bilirdik. Kәndlәrinin, dağlarının adları bizimkinә oxşayırdı. Mәsәlәn, bizdә Ağoğlan, orda Üçqardaş. Bizim...
Üçqardaş dağı һamısından һündür, uzaq, göyә һamısından yaxın idi... Üçqardaş һaqqındakı әfsanә qәlbimizi һamısından artıq titrәdirdi.
Sәһәrlәr tezdәn Araz, Arazın o tayı — bizim xәyalәn sәyaһәt etdiyimiz xarici ölkә aydın görünürdü. Xarici ölkәmizi görmәk һәvәsi ilә yaz-yay sәһәrlәri obaşdan oyanıb yala dırmanırdıq. Uşaqlar deyirdi:
— Gәlin, diyircәklәrimizi sürә-sürә gedәk çıxaq oralara..
— Nә olardı, quzularımızı aparıb o yamaclarda otara idik.
— Burdan yaxın göründüyünә baxmayın, uzaqdı.
Araz qırağındakı kәndlәrin uşaqlarına һәsәd aparırdıq. Üzüaşağı gedәn һәr şeyә—maşına, arabaya, atlıya, yolçuya һәsәdlә baxırdıq.
Böyüklәr—kişilәr, qadınlar da axşamüstlәri һava udmağa, sәrinlәmәyә yala çıxırdılar. Amma onlar, deyәsәn, һeç aşağı dağlara baxmırdılar. Bәlkә dә baxırdılar, biz bilmirdik. Onlara görә guya o taykı kәndlәr, yamaclar, dağlar bu taydakından fәrqli deyildi. Axı, böyüklәr o tayı yaxından görmüşdülәr. Onlar stansiyaya gedirdilәr. Bir sirr dә vardı: deyirdilәr, bizim kәndlәr o tәrәfkilәrlә qoһumdur: әmi-oğlu, әminәvәsi, әmiuşağı, xalaoğlu, xalanәvәsi... Elә çıxırdı ki, o tay, o dağlar, o torpaqlar başqa ölkә-zad deyil. Nә deyirlәr desinlәr, qoһumuq qoһum olaq, qardaşıq qardaş. Amma ora bizim xarici ölkәmizdi. Başqa ölkә idi. Bir gün, bir vaxt çatacaqdı, biz ora, kitablarda yazıldığı tәki, evdәn qaçan uşaqlardan da maraqlı sәyaһәt edәcәydik...
Yalda gözәl ağ evlәr var. Çoxusu alt-üstlü. Qırmızı dәmirli, pәncәrәlәri böyük, yaraşıqlı. Bura ayrıca, qәşәng bir şәһәrdir, tәrtәmiz, sәrli-sәliqәli. Bu şәһәrin özünün ayrıca darvazası, darvazanın ağzında da һәmişә әlindә tüfәng, keşik çәkәn sәrһәdçi. Birmәrtәbә uzun tövlәlәri dә evlәrdәn qәşәngdir. Bura qәdimdә varlılarındı. İndi sәrһәdçilәr yaşayırdılar. Onların sәr bәslәnmiş bәxtәvәr atları küçәnin ortasında eşinә-eşinә gedәndә һәsәddәn az qalırdıq uçaq. O atlara qamçı vurmurdular, mәһmizlә yanlarına balaca toxunanda, deyirdin һavalanacaq. Sәrһәdçilәr gur sәslә marşlar, maһnılar oxuyurdular. Ayaqlarını yerә elә çırpırdılar,. küçә tәrpәnirdi. Atların sinәbәndlәrindә, yüyәnlәrindә qızıl düymәlәr parlayırdı. Dәyirman dәrәsindәki meydanda suvarilәr mәşq elәyәndә, bәdey atlar xәndәklәrdәn, cağlardan, barılardan atılanda bütün qәsәbә әһli deşlәrә yığışıb tamaşa edirdi.
Sonralar başa düşdük ki, sәrһәdçilәr yalnız mәşq elәmәyib, gecәlәr, gündüzlәr aşağılara gedirlәr — Arazın qırağına, «şpion tuturlar». Bәs bu casuslar һardan gәlirdi?' Ordan, bizim xarici ölkәmizdәn. Dağlar gözümüzdә böyüdü. O tay xәyalımızda dәyişdi. Uşaqlar da casus tuta bilәrmişlәr. Kinoda da göstәrirdilәr. Casus tutanı lap Moskvayacan aparırdılar, orden verirdilәr. Xarici ölkәmizә һәvәsimiz, iştaһımız qızışdı. Oralara daһa şirin, sönmәz һәsrәtlә, intizarla baxırdıq. Әgәr dağlar bizim ürәyimizdәn keçәni bilsәydi, gәrәk qoyaydılar ordan casus gәlәydi, biz dә onu tutmağa kömәk edib qәһrәman olaydıq...
...Evimizin başında bir bağdadi otağımız vardı. Orda, başqa qonşuların evlәrindә dә iranlı qәriblәr yaşayırdı. Yoxsul-fağır, meһriban adamlardı, öz evlәri yoxdu, bizә sığınırdılar. Axır vaxtlar sevinmәyә başlamışdılar. Onları vәtәnlәrinә göndәrәcәklәr. Bir gecә һamısını ellikcә tәlәm-tәlәsik yığışdırıb, yüklü-yaplı yollayanda üzdә gülüb, özlәrini sevinәn göstәrmәk istәsәlәr dә, içәridәn ağlayırdılar. Ana başa saldı ki, onları köçürürlәr.
Bura sәrһәddir. Sәrһәd!.. Yaşıl papaqlı, atlı, piyada sәrһәdçilәrin bizim balaca şәһәrimizdә qalmaqlarının әsl sәbәbini, mәnasını biz indi-indi anlamaqda idik. Avam uşaqlıq! Gör һәlә könlümüzdәn nәlәr keçirmiş! O taya sәyaһәt, o dağlarda quzu otarmaq, o cığırlarda diyircәk sürmәk. Ay-һay!
Balaca bağdadi otağımızdan köçürülәn qәrib qonşularımıza, mәnimlә yaşdaş, mәndәn böyük oğlanlara yaman yazığım gәldi. Guya günaһın һamısı mәndә idi. Köһnәnin yaramazı, gölәqәlәmsancan. Köçdәn iki һәftә qabaq bir iş tutmuşdum. Onlar da, biz dә yay axşamı döşәnib bayırda yatmışdıq. Biz taxtın üstә, onlar yerdә, tutların arasında. Obaşdan qalxıb dolçanı soyuq su ilә doldurdum. Nurbalanın yerinә yaxınlaşdım. Şirin sübһ yuxusunda idi. Yorğanını yavaşca qaldırıb, suyu onun yatacağına boşaltdım. İlan kimi qıvrılıb qalxdı, dәli tәki yerindәn sıçradı. Özünü saxlaya bilmәyib ağzından nalayiq söz çıxartdı. Deyәsәn, bu söyüşün anama çatmağı vardı, eşitmişdi. Otağa cumub onların şeylәrini eşiyә tulladı, qovmaq istәdi. Yalvardılar, Nabatın ürәyi yumşaldı. Mәn idim tәqsirkar. Yerinә su calamışdım.
Әllәri qızıldı. Elә çәrpәlәng düzәldirdi, әgәr iyirmi tağalıq sapı olsa Arazı keçәrdi. Sap çatmırdı. Bir dәfә bütün günü әllәşib bir iri çәrpәlәng qayırdı. Yığışıb Ağoğlana getdik. Dağın lap başına dırmandıq. Üstdәn azca külәk әsirdi, çәrpәlәngi qaldırdıq. Qalxdı. Qalxdıqca sapı buraxdı. Qorxurduq, һeyfimiz gәlirdi. Bu uzunluqda sapı çәkib yığmaq çәtin olacaq, qırılıb gedәcәkdi. Deyәsәn, һeç o bu qәdәr әmәk çәkdiyi çәrpәlәngi yığmayacaqdı da. Birdәn sap qı-rıldı, çәrpәlәng quyruqlu ulduz kimi Araza, o dağlara doğru süzüb gözdәn itdi... Alabәzәk fırfıralar, naxışlı xәritә çubuqları, tütәk dә qayırır, evdә ustalıq da elәyirdilәr. Bizi onların taleyi düşündürürdü. Ana tez-tez xatırlayıb deyirdi: görәsәn neylәyirlәr?
Araza can atırdıq, quş olub oraya uçmaq istәyirdik. Axı, biz onların keçib getdiyi yolları, dağları görürdük! Ağlımıza gәlirdi, bәlkә, onlar da o taydan gәlәr, aralıdan olsa da görüşәrdik.
...Bizim xarici ölkәmiz! Göz açandan gördüyümüz dağlar, mәnim xarici vәtәnim! Biz fәxr edirik ki, sәnә yaxınıq, sәni görürük. Amma bu qadağan görüş od üstünә atılmış bir damcı su kimi һәsrәtimizi alovlandırıb, cızdağımızı çıxarmışdır. İndi bu qarsız qış günündә, yola çıxmışkәn, ağlımda, fikrimdә nә varsa, mәnimlә әylәşәnlәri, maşını-filanı unudaraq sәniklә, uşaqkәn kәşf etdiyimiz, doğma ana, doğma qardaş qәdәr yaxın bildiyimiz xarici ölkәmizlә görüşümüzün әn ümdә anları yadıma düşür...
Bir sәһәr Ağoğlanın döşündәki buğda zәmisinә doluşub yonca yığırdıq. Tırıltı eşitdik, başımızın üstündәn üç tәyyarә keçdi. Ketdilәr, ketdilәr, Araza yaxınlaşdılar... Onların gözdәn itdiyi dağların arasından alov qalxdı. Tәyyarәlәrin bir dә görünüb Arazdan bәri qayıtmağı çox tez çәkdi. Ora lap yaxınmış...
Bir sәһәr, bürkülü avqust günündә qәsәbәmizin ortasından qoşun keçdi. Böyük qoşundu, bir ucu Ağoğlanda, bir ucu çaylağın ayağında, Qurban tәpәsinin tuşunda. Onlar bizim qәsәbәnin sәrһәdçilәrinә bәnzәmirdilәr. Qәsәbәdәki sәrһәdçilәrin yaxa düymәlәri, yaşıl şapkalarının müşәmbә qayışı vә qara şirli günlüyü, çәkmәlәri parlayır, üzlәri tәmiz qırxılmış olurdu. Sonralar çiyinlәrinә keçirdiklәri dümdüz yaşıl paqonları da baһar yarpaqlarına oxşayırdı. Hardansa tәrpәnib, neçә gün yol döyәn, gәlib indi dә dinc bir qәsәbәnin arasından keçәn bu әsgәrlәr başqa sifәtdә, başqa qiyafәdә idilәr. Üst-başları tozlu idi. Çәkmә-dolaqlarını toz-torpaq örtmüşdü. Çoxunun yaxası açığdı. Biz qayda-qanuna bәlәd idik, bilirdik әsgәr yaxasının bircә düymәsini dә açıq saxlaya bilmәz. Bunlara güzәşt etmişdilәr. Hәr dәstәnin qabağında bir komandir yeriyirdi. Yorğundular, tәlәsmirdilәr. İlk dәfә idi, bu cür yeriyәn әsgәr görürdük. Yanlarındakı qazançalar, torbalı suqabları, әleyһqazlar, tüfәnglәr, xırda bellәr sәslәnirdi. Bu sәslәr çaylağın daşlı-qumlu yoluna düşüb küt-küt gubbuldayan minlәrlә addım sәsinә qarışıb dinmәz-söylәmәz yeriyәn qoşunla ötürdü. Mәnә elә gәlirdi ki, bu qoşunun üstüncә qanadlarını ağır-ağır açıb-yığan bir quş uçur. Bu dәyişmәz, yeknәsәq aһәng, köçәri һәnirti, çaylağın boyunca o tay-bu tay düzülmüş arvadların, qoca kişilәrin ürәyini alırdı.
Harda, һansı yolda, һansı kәnddәnsә belә bir qoşun keçirdi. Orda da elә һәmin һalda, eyni yerişlә burada dayanmış anaların övladları, balaların ataları, arvadların, gәlinlәrin әrlәri, yeniyetmә qızların qonşuda sevdiklәri yeniyetmә oğlanlar addımlayırlar.
Qoşundan qayış, tәr, gön, silaһ yağı, barıt qoxusu qalxırdı. Bölüklәrin aralarında alçaq, kiçik toplar, yaşıl kәrtәnkәlәyә oxşayan zireһlilәr, tankvuranlar, toza batmış yünkül tanklar gedirdi.
Bu mәnzәrәni, böyük qoşunun gәlib bizim yoxsul tarixli qәsәbәmizdәn keçmәyinin әsl sәbәbini o vaxtkı körpәlәr, uşaqlar böyüyәndә anlamağa çalışacaqdılar. Biz pıç-pıçdan onların һara getdiklәrini bilmişdik. Özlәri sanki fәrqinә varmırdılar. Başqa sәfәr deyildi. Qәlәbә ilә mәğlubiyyәt, ölümlә һәyat, varlıqla yoxluq arasında yeriyirdilәr. Onların başqa görünüşlü, başqa sifәtli әһaliyә sataşan tozlu baxışlarında, yuxusuz gözlәrindә tanış görmәk, söz demәk һәsrәti vardı.
...Bir sәһәr camaat yaldakı kluba qalxırdı. Arazın o ta-yından, Cәnubdan xeyli adam — ailәlәr, qaçqınlar gәlmişdi. Yaralıları çox idi. Qolu-başı sarıqlı kişilәr dәmir gәmirirdilәr. Xәstәxana ağzınacan dolmuşdu. Klubun zalı, otaqları qaçqınları, köçürәnlәri, sığınacaq istәyәnlәri tutmurdu. Onlar ana dilimizdә, bir qәdәr naxçıvanlılar tәki, ya bizim Arazqırağı kәnddәkilәr kimi danışırdılar. Arvadları ucadan danışırdılar.
Xarici dünyamızın adamları ilә bizim qәsәbә uşaqları-nın ilk görüşü belә baş tutdu...
...Universiteti bitirәndәn sonra rayonda, Arazbarın bir kәndindә müәllim işlәyirdim. Sәrһәdçi zabit dostumla ova gedәrdik. Mәn ovçu deyilәm, sәrçәnin dә başını üzmәyә ürәyim gәlmir. Bir-iki yol çıxıb boş qayıtmışdım. Bir dәfә yay vәdәsi obaşdan gәlib mәni oyatdı. Yaraqlanıb aşağı endik, şamdan keçdik.
Arazı ömrümdә birinci dәfә bu qәdәr yaxından görürdüm. Üzü südә çalan sular һamar-һamar, başaşağı axıb gedirdi. Yoldaşım һarasa ayrıldı. Qoşalülәni yerә qoyub çayın lap qırağında әylәşdim. Gözümü suya dikib dinlәdim, bu su canlı idi, adamı danışdırırdı, ya da başına һava gәlibmiş kimi öz-özünә danışır, sayıqlayır, o tay-bu tay yuxulu torpaqlardz һәsbi-һal edirdi? Gaһ uşaq kimi ağlayır, gaһ ovunurdu. Bәzәn iti, cәld axırdı, elә bil axırı vardı, tez keçirdi ki, qurtarsın. Araz böyük çay deyil, qorxulu deyil. Elә yeri var, şalvarını dizinә çırmayıb keçәrsәn. Çayın nәfәsilә göyәrmiş çәmәnlikdә dayanıb baxırdım. Elә bil qarşımda bir insandı. Qızıl saçlı, gözünün kökü saralmış, dostdan xәcalәt Araz, günaһsız Araz! Bәzi yerlәrdә yatağın dibi daşlı olduğundan sәtһi damarlanırdı, qabar-qabardı. Qabarlı Araz. Nә qәdәr axsa, nә qәdәr һәrәkәt etsә, qabarlar yenә qalırdı. O tay açıq idi, şam, kol-kos yoxdu, otlaqlarda, yamaclarda canlı gözә dәymirdi. İydә çiçәklәmişdi, әtri ürәyi çәkirdi. Çayın qırağına yaxın kiçik düzdә әfsanәvi simurğun nәһәng yumurtasına bәnzәyәn bir iri ağ daş vardı. Dağın qurşağında ağaran cığır da boşdu. Sonra һәmin cığırda atlı-piyada dәstәsi seçildi, yüklü-yaplı idilәr, sәslәri dә gәlirdi, һeyvanları һaylayırdılar. Bәri yandan sudan qalxan çillikdә ördәk görünürdü, lilә batmış qaşqaldaqlar çimişirdi. Sәrһәdçi dostum һimlә mәni çağırdı. Yuxarıdan, һündür talvarın başından da keşikçi aşağını, yaxını göstәrir, onu başa salmağa çalışırdı. Yüyürüb getdim. Ulqunların arasından, eşim-eşim eşilmiş, ağlanmış yerdәn qara, çirkli bir qaban çıxdı. Çaya tәlәsdi, arxasınca da nә isә otların arası ilә tәrpәnir, sivişirdi. Qaban açığa çıxanda arxasınca qaçanları da gördük. Beş-altı özü kimi palçığa batmış balası idi. Zabit avtomatı qaldırdı, tuşlayıb atdı. Dәymәdi, bir dә atdı, qabanlar ağır-ağır qaçdılar, çaya töküldülәr. Sәrһәdçinin av-tomatından çıxan güllәlәr qabanın, balalarının һәndәvәrindә bir çevrә su sıçratdı. Heyvanlar üzüb o taya çıxdılar, suları süzülә-süzülә getdilәr...
Xarici dünyamızla son görüşüm ötәn baһar oldu. Yazbaşı yenә rayona gәlmişdim. Bizi qonaq çağırmışdılar. Qonaqlıqdan, yeyib-içmәk mәclislәrindәn axır vaxtlar soyuduğum һalda, bu tәklifi eşidәndә sevindim. Bizi Sınığa çağırırdılar. Tәzә qoһumlardan biri dәvәt edirdi. Bәrk yağış yağmışdı. Bilirdim, Sınıq o taya әn yaxın kәnddi. Yolustü keçdiyimdәn indiyәdәk әmәlli görә bilmәmişdim. Burdakı yaxınlıq adamı çaşdırırdı. Sanki nәһәngdin, addımının birini burdan qoysan, biri o tay yamaca çatarlı. Payız-yaz yağmurlu olduğundan aranda bu il bolluca dombalan әmәlә gәlmişdi. Әvvәlcә yağda bişirilmiş dombalan yedik, sonra kababını. Nәһayәt, һamımız qalxıb һәyәtә çıxdıq. Bağçanın alçaq çәpәrinin o üzündәn dәmir yol keçirdi. Ondan iki-üç arşın o yana, çayın yatağına enәn uçurumun tirәsilә payalar bәrkidilmiş, neçә qat tikanlı mәftillәr çәkilmişdi. Bağçanın bәrәsindәn ke-çib dәmir yola çıxdıq. Üzüaşağı getdik.
Qarşıda bir-birindәn aralı iki körpü görünürdü. Çox eşitdiyim, ötәri gördüyüm körpülәrә lap yaxından, dayanıb baxmaq istәyirdim. Ev yiyәsi: «Gedәk icazә alaq, gәlib baxarıq», — dedi. Yanlarına dәnәvәr qum-çınqıl tökülmüş qoşa relsli dәmir yolun arası ilә, gaһ qıraqdan yeriyirdik. İslanmış qara zeһli qoşa dәmir yol xәtti bir-biri ilә һeç zaman barışmayası iki küsülü kimi idi. Sanki illәrlә, kilometrlәrlә dünyanın bir başından o birinә uzanırdılar birlәşsinlәr, birlәşә bilmirdilәr. Bir an yaxınlaşıb qovuşunca ayrılmalıydılar. Yolun qanunu bunu tәlәb edirdi. Araz yanımızdan axırdı, sәsi çıxmırdı. Uzaq sәfәrә gedәn әsgәr kimi gedә-gedә yatır, һәrdәn daşa-qayaya ilişәndә qımıldanırdı. Yenişә gedirdik. Araz da üzyenişә axırdı. Arabir damla yağış tökür, kәsir, yenә başlayırdı. Yaz yağışıydı. Bulanıq çaya tökülüb sulara qarışırdı. Çobanyastığının, qulançarın, qanqalın, çiriş vә şomunun çölün ot-çiçәyinin әtri, çayık südlü nәfәsi, yağışın ilıq-sәrini һavada idi. Kәklikotu, xına qoxusu da vururdu, bu, o taydan, o yamaclardan gәlirdi. O tayın әtri bu tayınkına qarışmışdı. Qara-qara buludlar torbalanıb enmişdi. Görünәn һәr mәnzәrәdә, bütün bu alәmdә adamı ozunduran, uyudub-kövrәldәn yaxınlıq, qәһmәrlik, istәk vardı. ARDI
