Əli Əmirli. Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar

-

Əli Əmirli


Bütün deyilənlərə rəğmən

və ya

Ağa Məhəmməd şah Qacar


(2 hissəli tarixi dram)

İştirakçılar:

Ağa Məhəmməd şah Qacar
Ceyran xanım
Cəfərqulu xan
Cahanbani
Xidmətçi
Şeyx Cəfər Tonkabuni
Kərim xan Zənd
Axund Hacı Babək
Pantomim qrupu:
Taclı mim
Sevən mim
Qız mim




BİRİNCİ HİSSƏ

Qaş-daşlarla bəzədilmiş şahlıq taxtı ala-qaranlıq səhnənin tən ortasındadır. Var-dövlət rəmzi olan az sayda əşyalar səhnənin asketik təsirini azalda bilmir. Qara və orda-burda işıldayan qızılı rənglər gülməyən, sevinməyən, taleyinə bədbəxtlik möhürü vurulmuş insanın – hökmdarın əhvali-ruhiyyəsinə uyğun olan nigaranlıq və gərginlik ovqatı yaradır. Ağa Məhəmməd şah Qacar başında ağırlığı uzaqdan belə bilinən şahlıq tacı, əynində az miqdarda qızılla işlənmiş qara libasda taxtda oturub, əlində uzun təsbeh var. Qacarın çöhrəsi gözəl olsa da, həddindən artıq solğundur, hətta bəyazdır. Taxtın üstünə qızılı zəncirlərə bənd edilmiş ləmə sallanıb. Bu ləmə şahın tacı üçün nəzərdə tutulub.
Musiqinin coşduğu vaxtda taxtın arxasından qara geyimli, mütənasib bədənli, yaraşıqlı gənc çıxır, bu Sevən mimdir. O gah səhnəni rəqslə dörd dolanır, gah taxtda hərəkətsiz oturmuş Qacarın başına fırlanır, kimisə axtardığı anlaşılır. Nəhayət, taxtın arxasından çıxan, bədəninin bütün əzaları bilinən ağ geyimli qızı görür. Oğlan qızı da rəqsə qoşur. Getdikcə coşan musiqi və erotik məzmun alan rəqs bu vaxtacan hərəkətsiz qalan Qacarı tərpədir. O yavaş-yavaş yerindən qalxır, qoşa əllərini açıb üzünü qapayır. İşıq sönür, musiqi kəsilir. Səhnə zil qaranlıqdır.

Q a c a r. (Qışqırır) İşıq verin! Yandırın şamları!! (Qızıl şamdanlardakı şamlar yanır, səhnə gur işıqlanır. Rəqs eləyən oğlanla qız yoxdur, əvəzində əl-əl üstdə dayanmış qədd-qamətli yaraşıqlı Xidmətçi görünür. Qacar onun boy-buxununu, təmkinli, arxayın və yaraşıqlı çöhrəsini diqqətlə, bəlkə də həsədlə süzür və sakit hiddətlə danışır). Mən deməmişəmmi ki, sarayda işıqlar gur yanmalı, şamlar göz qamaşdırmalıdır? Deməmişəmmi ki, xəbis insanların fitnə-fəsad yuvası olan qaranlıq guşələrdən əsər-əlamət qalmasın bu sarayda?
X i d m ə t ç i. (Arxayın danışır) Ey şəhriyari-İran…
Q a c a r. (Xidmətçinin sözünü kəsir) İndi nə deyirsən, sənin bu gözəl vücuduna od vurub yandıraq ki, zülmətlər işığa çıxsın, xəlvətlər aşkar olsun? Atəşfəşanlıq qayıraq? Sonra da naəhl insanlar ağız-ağıza verib desinlər ki, Ağa Məhəmməd şah Qacar qəddar, xünxar, əstafurullah, allahını-bəndəsini tanımayan qəzəbnahdır? Bəli, susmağın məsləhətdir, şahın hüzurunda nökərin dil açıb danışması qəbahətdir. Əgər ki, dik tutduğun başını itirmək istəmirsən, sus, danışma. Özün də uzaq ol gözümdən ki, səni hüzurumda görməyim. Çox dayansan deyəcəksən ki, şamlar söndürülməmişdi, axşamdan yanırdı.
X i d m ə t ç i. Bəli, şəhriyar, mən elə onu demək istəyirdim.
Q a c a r. İtil gözümdən, sağ qalmaq istəyirsənsə, bu axşam burda görünmə.

Xidmətçi təmkinini pozmadan təzim edib gedir. Ceyran xanım tələsik gəlir, xeyli həyəcanlıdır. Yaşlı olsa da, çox gözəl, hərəkətlərində qıvraq, gözəlliyə iddialı qadındır.

Q a c a r. (Ceyranın gəlişinə şişirdilmiş şəkildə sevinir) Ceyran xanım, nə yaxşı gəldin, nə mübarək ki, özünü yetirdin mənə. Bayaqdan nigaran gözlərim qapıdadır, yolunu gözlədiyimi bilmirdinmi? (Tələsik yaxınlaşıb əlindən yapışır) Əhvalım xeyli qarışıqdır, hisslərim ucu itmiş kələf kimi dolaşıb. Qəmlə sevinc, kədərlə şadlıq əlbəyaxadır içimdə. Qəlbimdə səngiməyən bir çarpışma var.
C e y r a n. Sakit ol, şəhriyar, hisslərini cilovla, üzündə bir misqal qan qalmayıb. Bu nə üzüntüdür belə? Bütün vücudun titrəyir?
Q a c a r. Soruşma, ana, heç nə soruşma. (Taxta tərəf çəkir) Otur burda, bu səltənət taxtı sənə yaraşır, sən bizim, bütün qacarların düşünən beyni, axırı həmişə uğura tuş gələn siyasətisən.
C e y r a n. (Bir qədər sərt) Dayan, şahım! Tökülən qanlar, kəsilən başlar bahasına qazanılan səltənət taxtını belə asanlıqla başqasına təklif eləmək heç kəsə, illah da sənə yaraşmaz. Nə qədər ki, sən varsan o taxta heç kəs çıxa bilməz. Şahlıq taxtı bir hovur oturub dinc almaq üçün deyil. Kim taxtda oturubsa, deməli ki, o taxt məhz ona layiqdir, onun halalıdır. Buna ilk növbədə taxtın sahibi özü inanmalıdır.
Q a c a r. Əziz ana, sən mənim bu dünyada həqiqi məhəbbətlə sevdiyim yeganə simsarsan. Mən tək sənə inanıram.
C e y r a n. Amma mən daimi deyiləm, şahım, hər saat ölümün oğrun-oğrun irəlilədiyini görürəm, onun soyuq nəfəsi qanımı dondurur. Amma bizim bədbin olmağa haqqımız yoxdur. Bu gün xudavəndi-aləmin bizə ərmağan elədiyi xoşhal bir gündür. Arxamız-dayağımız Cəfərqulu xan gəlir, onu pişvaz eləməliyik.
Q a c a r. Pərvərdigara, neçə ilin hicranından sonra əziz qardaşımı görəcəm, qucaqlayıb bağrıma basacam? Altı qardaşın üçündən xəyanət gördüm, ana, amma nə qəm, rəbbim xainlərin əvəzinə mənə Cəfərqulu kimi sadiq qardaş da verib. O, bizim içimizdə ən ləyaqətli kişidir. Mənim bilmədiyimi, duymadığımı o bilir, o duyur. (Ceyranın gözlərinə baxır) Əslində bu taxtı-taca o daha çox layiqdir, deyilmi?
C e y r a n. Sən bu sözlərinlə məni təlaşa salırsan, şahım.
Q a c a r. Ana, sən mənə şahım demə, mən Məhəmmədəm, sənin talesiz oğlunam. (Qucaqlayıb başını çiyninə qoyur)
C e y r a n. Əziz balam, gözümün işığı, yadında saxla, İran taxtına Qacarlar içində ən layiqli şəxs sənsən.
Q a c a r. (Ondan aralanır) Layiqli şəxs… Niyə şəxs dedin?
C e y r a n. (Sərt) Sözümü kəsmə! Cəfərqulu xalis kişidir, amma kim deyə bilər ki, sən ondan zəif qılınc çalırsan? Cəfərqulu cəsurdur, amma kim deyə bilər ki, şah Qacar qorxaqdır? Cəfərqulu ağıllıdır, amma sən müdriksən, tədbirlisən, bütün elmlərə vaqifsən. Kərim xan Zənd ağlına-kamalına aşiq olmasaydı, səni sağ qoyardımı? Əgər sənin kişi qüdrətin olmasaydı at çapıb özünü hamıdan qabaq Tehrana çatdıra bilərdinmi? Kərim xan Zəndin ölüm xəbərini vaxtında bizə yetirməsəydin, qoşun yığıb fərasət göstərməsəydin, Qacarların aqibəti necə olardı?..
Q a c a r. Elədir, ana, beş gün-beş gecə durmadan, yatmadan, dinclik bilmədən getdim. Nökərlərim tab gətirməyib yolda qaldılar. Neçə atı qaranəfəs elədim, neçəsinin bağrını çatlatdım. Çiynimdə yəhər payi-piyadə keçəsi oldum səhralardan, tikanlı susuz çöllərdən.
C e y r a n. Amma unutma ki, sənə kömək eləyənlər oldu, mükafatlarını da aldılar, sonradan dönük çıxanların da xəyanəti cəzasız qalmadı. Necə ki, üç qardaşın tamahının qurbanı oldu. Sən onlarla sərt rəftar elədin, dinmədim, heç birinə qəhmar durmadım, çünki taxtı-tacı qorumağın bir üsulu var, sən o üsuldan qətiyyətlə, amma insafla istifadə elədin.
Q a c a r. Allah səndən razı olsun, ana! Sən məni qınamırsan, qardaş qatili hesab eləmirsən!
C e y r a n. Şah nə qədər boyun vurdursa da, o qatil deyil. Şaha qatil deməzlər. Sən mənim şah balam, mərd övladım, kişi oğlumsan.
Q a c a r. Ana!.. ana… (Ceyranı qucaqlayır) Sən mənə ömrümdə heç kəsdən eşitmədiyim elə bir söz dedin ki… (Əllərini öpüşlərə qərq edir)
C e y r a n. (Təsirlənir) Gözümün işığı, sən elə bir dəyanətli insan, elə qüdrətli kişisən ki, erkəkliyi ilə qürrələnən heç bir mərd qulluğunda durmağa layiq deyil. Sənin İran taxtına çıxmağın, parçalanmış bədbəxt bir məmləkəti yumruq kimi birləşdirməyin kişilik haqqındakı gümanları zərü-zibər elədi.
Q a c a r. Bilirəm, ana, amma yaxından-uzaqdan qulağıma çatan sonsuz tənələr məni üzür. Çaldığım zəfərlər, qazandığım qələbələr qəlbimə sevinc gətirmir. Niyə mən gülə bilmirəm, ana? Nədəndi, mən həmişə qəzəbli olmağa üstünlük verirəm?
C e y r a n. Qəzavü-qədərin oyununa qarşı çıxmaq bəndənin işi deyil, şahım, bu xudavəndi-aləmin sənə göndərdiyi sınaqdır.
Q a c a r. (Çox sakit) Amma bu sınağın axırı yoxdur, ana, olmayacaq da.
C e y r a n. Allah biləni bəndə bilməz, ona güvən, ona pənah apar, dua elə, bütün yaralı könüllərin məlhəmidir dua.

Xidmətçi gəlir.

Q a c a r. Nədir, sözün var? (Xidmətçi yaxınlaşıb nəsə pıçıldayır və təzim edib gedir) Eşidirsən, ana? O yaxındadır, müqəddəs ziyarətgahda dayanıb. Yəqin ki, indi tərpənmiş olar, üzü Tehrana. Cəfərqulu xan bu axşam bizə yetişəcək. Mən onu görəcəm, səsini eşidəcəm, ala gözlərinə baxıb boy-buxununa tamaşa edəcəm!
C e y r a n. (Çaşqın vəziyyətdədir) Mən çoxdandır şahı belə sinirli görməmişəm, qoy şeytan səni aldatmasın.
Q a c a r. Nə demək istəyirsən, ana? Şeytanı niyə xatırladın?
C e y r a n. Şəhriyarın əhvalı mənə nigaranlıq gətirir.
Q a c a r. Qorxma, ana, bu halət pozuntusu istəkdəndir, həm də bir az pərtəm, axı mən əziz bəradərimin yanında şərməndə halam.
C e y r a n. Nahaq yerə, şahım! Mən özüm də Cəfərqulunun İsfahan hakimi olmasını istəmədim onda. Bu qərarı sən təklikdə qəbul eləmədin, mənim məsləhətimə qulaq asdın. İsfahan qədim paytaxtdı, iddialı şəhərdir. Oranın hakimləri çox vaxt cəmi İran taxtına tamah salır, şahlıq xəyalına düşür, o da ola Cəfərqulu xan kimi igid, iddialı, özü də Qacar.
Q a c a r. Sən məni necə gözəl anlayırsan, ana.
C e y r a n. Tədbirli padşah özündə qətiyyət tapıb bütün rəqiblərini, hətta gələcəkdə rəqib ola biləcək kişiləri zərərsizləşdirməyi bacarmalıdır. Burda qardaşa, əmiyə, dayıya fərq qoyulmaz. Necə ki, Şah Abbas bir oğlunun boynunu vurdurub, ikisinin gözünü kor elədi. Necə ki, Nadir şah oğlu Rzaqulunun gözlərinə mil çəkdirdi.
Q a c a r. Mən onları necə gözəl başa düşürəm.
C e y r a n. Amma şah olan gərəkdir ki, qisasa, kin-küdurətə uyub dostu düşmənlə eyniləşdirməsin. Cəfərqulu səni istəyən qardaşdır. O nə qədər incik düşsə də, sənə vəfalı qardaş olduğunu dəfələrlə sübut eləyib. Unutma ki, o sənin başına İran tacını qoyduğu kimi, götürə də bilər.
Q a c a r. (Sakit qəzəblə) Səhvin var, Ceyran xanım, səhvin var! Bura qədər düz buyurdun, sonra sapdın sözündə. Kişi uşaq əkə bilər, bu hər bir cəhətdən savabdır, amma ki, əkdiyi uşağı öldürə bilməz, çünki o uşağın artıq haqqı var. Mənim başıma tac qoymaq olar, amma onu başımdan almaq istəyən kəs qəzəbimin alovunda yanıb yaxılacaq, istər qardaş ola, istər qardaşoğlu, istərsə də heç vaxt olmayacaq övlad!
C e y r a n. (Ehtiyatla) Qəzəb yaxşı məsləhətçi deyil, şahım, vurulan başı bir daha yerinə qoya bilməzsən.
X i d m ə t ç i. (Gəlir) Şah sağ olsun…
Q a c a r. Nə olub? Nə deyirsən?
X i d m ə t ç i. Şirazdan gələn var.
Q a c a r. (Sevincək) Şirazdan? Eşidirsən, ana, Şirazdan gələn var.
C e y r a n. (Çox məyyusdur) Şəhriyar rüsxət versə gedərdim, halım xeyli qarışdı, bihalam.
Q a c a r. (Vəcdlə) Tələsmə, Ceyran xanım, Şirazın sənə də dəxli var. Mən əziz bəradərimə, sənə, elə özümə ziqiymət bir ərməğan tədarük elədim.
C e y r a n. Nə ərmağan, şahım?
Q a c a r. Bir qədər hövsələ, Ceyran xanım. (Xidmətçiyə) De gətirsinlər! Yox, özün gətir, başqa heç kəsi görmək istəmirəm.

Xidmətçi təzim edib gedir.

C e y r a n. Tənimdə bir təlatüm var.
Q a c a r. Ana, bu elə bir hədiyyə, elə bir ərməğandır ki… (Həyəcanla var-gəl edir) Sən elə sevincəksən, ana…
C e y r a n. Mən sevinməyi çoxdan yadırğamışam.
Q a c a r. Sevinəcəksən, ana, sevinəcəksən. Yaxşıların möhnətinin axırı sevinc olur. (Taxta oturub gözlərini yumur)
C e y r a n. Bir qədər dincəlmək gərəkdir, şahım, sən yorulmusan. (Əlini Qacarın alnına qoyur) Alnın buz kimi soyuqdur. İçində fırtınalar oynayır, sakitləş, boş burax tarıma çəkilmiş sinirlərini. Mən səni şahlıq taxtında gördüm, bu azdır, mən səni xoşbəxt görmək istəyirəm.
Q a c a r. Xoşbəxt? (Əlindən yapışır) Sən nə bilirsən mənim qəlbimdə nələr var, ana?
C e y r a n. Aç ürəyini mənə, oğlum, sinəm sirrlər yuvasıdır. Ora düşən söz torpağa gömülən ölü kimidir, nə dinir, nə danışır.
Q a c a r. (Ayağa qalxır)Bu çox ağır yükdür, mən onu axır nəfəsimə qədər daşımağa məhkumam. (Tacı başından götürüb zəncirdən asılmış ləməyə qoyur) Bu yükün ağırlığını sən bilməzsən, ana…
C e y r a n. (Ləmədə işıldayan taca baxır) Nə qədər ağır olsa da, hamı o yükün altına girməyə can atır. (Qacar acı qəhqəhə ilə gülür, Ceyran bu gülüşdən çaşsa da, davam edir) Onun qiyməti ölçüyə gəlməzdir.
Q a c a r. (Məzəmmətlə) Ah, ana… ana…
C e y r a n. (Bir qədər əsəbi) Nə qədər ki varsan, nə qədər ki, tanrının sayəsi üstündədir, onun ağırlığı sənin mübarək başında olmalıdır. Mən bütün siyasətimi onu ələ gətirməyə, Qacarların başına qoymağa yönəltdim. Atan Məhəmmədhəsən xanı bütöv İranın hökmdarı görmək istədim, çifayda, izafi igidliyi və Kərim xan Zəndin hiyləsi şahlıq taxtının bir addımlığında onu iflasa uğratdı, ömrü hiylə qılıncı ilə yarıda kəsildi.
Q a c a r. Kərim xan Zənd… Mənim düşmənim, müdrik müəllimim. (Nifrətlə) Hiyləgər, riyakar qoca, qorxaq tülkü! İran tacını başına qoymağa cəsarəti çatmadı.
C e y r a n. Çünki o zatən nökərdi. Nökər doğulmuşlarsa taxta nə qədər yaxın olsalar da, sonuncu – həlledici addımı atıb zirvəyə çıxmağa cəsarət eləməzlər.
Q a c a r. İndi o mənim əlimdədir, ana.
C e y r a n. (Şübhə ilə) Kim sənin əlindədir?
Q a c a r. İran xalqının vəkili, Zəndiyyələrin qibləgahı Kərim xan Zənd.
C e y r a n. (Çaşqındır) Axı o ölüb, sümükləri də çürüyüb.
Q a c a r. Səhvin var, Ceyran xanım, sümüklər belə tez çürüməzlər.
C e y r a n. Nə deyirsən, şahım? Yoxsa…
Q a c a r. Ah, Ceyran xanım! (Səssiz gülür)
Xidmətçi gəlir. Əlində gümüş saplarla işlənmiş qara torba var.

C e y r a n. Şahım… (Heyrətlə əlini ağzına aparır)
Q a c a r. Ver onu mənə. Beş, ya altı girvənkə olar. Bax, ana, çox olmaz.
C e y r a n. (Gah xidmətçiyə, gah da Qacara baxır) O nədir, şahım, nə torbadır elə?
Q a c a r. Əcəb qoxuyur… Təzə qovrulmuş qovurğa iyi verir. Yeri deyəsən çox isti olub.
C e y r a n. Oğlum…
Q a c a r. Ceyran xanım, düz tapmısan, bu Məhəmmədhəsən xanın qatili, oğlun Ağa Məhəmmədi on dörd il göz dustağı eləmiş hiyləgər insanın gorudur.
C e y r a n. (Qeyri-iradi yaxınlaşır və torbaya əl vurur) Bu niyə belə istidir?
Q a c a r. Cəhənnəm odunda yanırmış, hələ soyumayıb.
C e y r a n. (Üzünü çevirir) Şahım, bu günahdır, o ölüb, cəzasını Rəbbimiz özü verib.
Q a c a r. Kişi düşmənlərindən qisasını özü almalıdır. Əgər dirisindən ala bilmədisə, ölüsündən çıxmalıdı hayfını.
C e y r a n. Amma o sənin qətlinə fərman vermədi.
Q a c a r. Mən də onu öldürmürəm. Bir vaxt elədiyim əhdimi yerinə yetirirəm.
C e y r a n. Pərvərdigara, sən bizi günahlardan hifz elə. (Kətillərin birində oturur)

İşıq azalır. Xidmətçi gedir. Kərim xan Zənd ağır-ağır gəlir. Əlində qızılı işləmələri olan qırmızı məxmər torba var. Qacar təzim edir. Kərim xan taxta çıxır, arada hıqqıldayır. Torbanı döşəməyə atıb bir ayağını üstünə qoyur.

K ə r i m x a n. Ağrıyır ayaqlarım, hərəsi şişib bir kötüyə dönüb, guya ipək Şiraz xalıları döşənmiş yerdə deyil, iynələr üstündə yeriyirəm.
Q a c a r. Zillüllahın ürəyi necədir? Daha ağrımır ki?
K ə r i m x a n. Axı demişəm mənə zillüllah demə. Zillüllah Nadir Şah Əfşara deyərdilər, o idi özünü Allahın yer üzündəki kölgəsi bilən. Mən şahlıq iddiasında deyiləm, mən cəmi İran xalqının vəkili, onu bəlalardan qoruyan mühafiziyəm. Bəs niyə ayaqlarım şişir?
Q a c a r. Ürəyin və yaxud da ki, böyrəklərin fəsadıdır, hökmdar.
K ə r i m x a n. Heyrət edirəm, bu bilik, bu danəlik hardandır səndə?
Q a c a r. Bu mənim biliyim deyil, ərəb İbn Sinanın «Şəfa kitabı»ndan oxuduqlarımdır. Böyrəklərin süzmə qabiliyyəti zəifləyəndə ayaqlar şişir, iştaha pozulur, əzalar süstləşir.
K ə r i m x a n. Əcəba, bəs bütün bu gözəl işlərin mabədi nədir?
Q a c a r. Bu bədənin tədricən zəhərlənməsi deməkdir, hökmdar.
K ə r i m x a n. (Heyrətlə) Deməli, mənim ömrümə az qalır? Sən bunumu demək istəyirsən?
Q a c a r. Hökm verməyə tələsməyək. Bədən nə qədər sağlam olsa da, onun həmişə sağlam olacağına güvənmə, xəstəlik nə qədər ağır olsa da, onun həmişə ölümlə bitəcəyinə inanma. Ümidimizi xudavəndi-aləmə bağlayaq, hər şeyi bilən odur.
K ə r i m x a n. Bəs mənim həkimim necə, bilmir bunları?
Q a c a r. Hər şeyi bilmək mümkün deyil, hökmdar.
K ə r i m x a n. Bir xacədə bu qədər hövsələ, təmkin? Sən necə ehtiyatkarsan. Bu illər ərzində sən mənim hüzurumda bir kimsənin dalınca danışmadın, qeybətini eləmədin.
Q a c a r. Mən Allah buyuran, Peyğəmbər deyəni rəhbər tuturam, hökmdar. Necə ki, Rəsuli-Əkrəm buyurub, hər kəs bir müsəlman kişinin və ya qadının qeybətini eləsə, Allah-Təala qırx gün onun namazını və orucunu qəbul etməz.
K ə r i m x a n. Əhsən! Həqiqətən hər söz yerində gözəldir. Quran sözü isə hər kəlmədən faiqdir.
Q a c a r. Ey hökmdar, bu əsirlik həyatı mənə çox şeyi öyrətdi.
K ə r i m x a n. Əcəb əsirlikdir! Şahın süfrəsindən yeyir, məclislərində yuxarı başda əyləşir, xəzinədən təqaüd alır, tülkü ovuna çıxır, xəbərim var, hər şeydən xəbərim var, boynuna zınqrov bağlayıb buraxdığın tülkülərdən də xəbərdaram… Budurmu əsirlik?
Q a c a r. Zindanda olan üçün qəfəsin qara dəmirdən və yaxud qızıldan olması fərq eləməz, hökmdar, mahiyyət həmin mahiyyətdir.
K ə r i m x a n. Məntiqin güclüdür, bu yəqin ki, sənə anan Ceyrandan keçib. (Pauza) Bilirsənmi sənin cəzan nə olmalıydı? Susursan… Onda qoy mən deyim, ya boynun vurulmalıydı, ya da gözlərinə mil çəkilməliydi, amma mən nə birincini, nə də ikincini elədim.
Q a c a r. Allah hökmdardan razı olsun! (Təzim edir)
K ə r i m x a n. Bu mərhəmətin bir səbəbi vardı.
Q a c a r. Səbəb mənə məlumdur, şəhriyar.
K ə r i m x a n. Elədir, səbəb sənin xacə olmağındır. İnsafım yol vermədi ki, allahın bədbaxt yaratdığı binəva bir insanı qətlə yetirəm, yaxud da kor eləyəm. Bu ağır günahı boynuma götürmək istəmədim. Bir halda ki, sənin sağ qalmağın mənim hakimiyyətimə ziyan gətirə bilməzdi. Nə kişi, nə qadın olan kəs şahlıq iddiasında ola bilməz, bu sənin gözəl bildiyin kitaba da, şəriətə də zidd bir şeydir.
Q a c a r. Allah şəhriyardan razı olsun.
K ə r i m x a n. (Gülümsəyir) Mənə tez-tez şəhriyar deyirsən, amma üstümə silah çəkirdin. Düzünü söylə, qabağımda heç nəyə əli yetməyən, aciz bir əsir olmasaydın nə deyərdin?
Q a c a r. Hər zamanın bir hökmü var. Firdovsi demiş, bir zaman yəhərin üstündəyik, bir zaman da yəhər bizim üstümüzdədir.
K ə r i m x a n. Əhsən, Ağa Məhəmməd xan! Boynuma alım ki, sənin əsir düşdüyünü eşidəndə, ancaq qisas, cəza haqqında düşünürdüm. Elə ki, hüzurumda gördüm səni, niyyətimdən daşındım, üz-gözündə, mərdanə camalında ağıl, dərrakə gördüm. Onda sən çox yaraşıqlıydın. Hayıfsılandım ki, bu gözəl simalı, qədd-qamətli növcavan niyə xacə olsun? Sonralar sənin söhbətlərini dinlədikdə həqiqətən ağıl-bilik sahibi olduğunu görüb özümü hikmətdən məhrum eləmək istəmədim.
Q a c a r. Hökmdar mənim imkanlarımı qəlbiləyir.
K ə r i m x a n. Sən heç vaxt mənim gözümə baxmırsan. Niyə, nəyi gizlədirsən, xacə Məhəmməd?
Q a c a r. Bir əsir şəhriyarın gözlərinəmi baxacaq? Bu tərbiyədənmi?
K ə r i m x a n. Əhsən! Sən həm də hazırcavabsan. (Qacar təzim edir) Deyirlər sən uzağı görənsən, gələcəkdən xəbər verirsən.
Q a c a r. Əstəfurullah, şəhriyar, falçılıq yaramaz bir işdir.
K ə r i m x a n. Necə bilirsən, mənim ömür karvanım səfərini tezmi başa vuracaq?
Q a c a r. Ey şəhriyar, bu fani dünyada iki şey mümkün deyil: qismətdən artıq yemək, əcəl çatmamış ölmək.
K ə r i m x a n. Bəs bu yerdə şair necə deyir: ey ruzisi qalmış getmə, yeyəcəksən, ey əcəli çatmış qaçma, öləcəksən.
Q a c a r. Aqil adam rəva bilməz ki, Əlinin zülfüqarı qınında, Sədinin sözü qəlbində qalsın. Allah hikmət sahiblərinə rəhmət eləsin.
K ə r i m x a n. Sən deməsən də, hiss eləyirəm ki, ölüm saatım yaxınlaşır, cənabi Əzrayılın isti nəfəsi üzümü qarsır. Bax, xacə Məhəmməd, gözlərimə bax və düzünü söylə, mənim ömür şamım nə vaxt sönəcək?
Q a c a r. Əcəl yetişəndə, şəhriyar.
K ə r i m x a n. Sən örtülü qapısan, qıfılın bağlı, açarın da Astarabadda. Aça bilmədim səni, amma məndən inadla gizlətdiyini nə qədər qaçırtsan da gözlərindən görürəm, mənim tezliklə öləcəyimi də bilirsən. Odur ki, tələs, nə qədər ki, sağam, yollan Məkkəyə, sən dərddə olan insan özünü ibadətə həsr eləsə yaxşıdır. Orda, o müqəddəs yerdə sənə toxunan olmaz.
Q a c a r. Mən ibadəti Astarabadda da eləyə bilərəm, şəhriyar.
K ə r i m x a n. Astarabada qayıtmaq xam xəyaldır. Ora ayaq basan hər bir Qacar hökmdarlıq sevdasına düşür.
Q a c a r. Şəhriyar buyurdu ki, mən nə kişiyəm, nə qadın. Belə olan halda nigaranlığa nə hacət?
K ə r i m x a n. Sənin anan Ceyran çox hakimiyyətpərəst qadındır. Atan Məhəmmədhəsən xanı da o təhrik eləyib döyüş meydanlarına itələyirdi. O qadın imkan verməz ki, sən ömrünü ibadətə sərf eləyəsən, amma o bilməsə də, sən gərək anlayasan ki, İran kimi bir məmləkətdə şahlıq mənsəbinə qalxmaq xacə xörəyi deyil.
Q a c a r. Mən şəhriyarın bu sözlərini yadımda saxlayacam.
K ə r i m x a n. Bir xacə İran məmləkətinə şah olacaqmış. Ha-ha-ha… (Sərt) Bil, Ağa Məhəmməd xan Qacar, bütün adət-ənənələrimizə rəğmən, sən səltənət taxtına çıxsan da, heç kəs səni əsil şah hesab eləməyəcək. Nə qədər ki, sağam, icazə verirəm, get Məkkəyə, sonra gec olar, qulaq as Kərim xan Zəndin məsləhətinə, qalan ömrünü xudavəndi-aləmə ibadətə həsr elə ki, bəlkə allah o dünyanı verdi.
Q a c a r. Şəhriyari-İrandan bir az möhlət istəyirəm.
K ə r i m x a n. Yenə də gizlətdin məndən gözlərini, bəlkə mənə olan nifrətini aşkar eləməkdən çəkinirsən? Elə bilirsən «Mən şəhriyarın sözlərini heç vaxt unutmayacam» deyəndə səsindəki hədə havasını duymadım mən?
Q a c a r. Aciz bir xacənin nifrəti şəhriyarı qorxutmasın gərək.
K ə r i m x a n. Mən qorxuram? (Çətinliklə ayağa qalxır) İran xalqının vəkili Kərim xan Zənd naqis bir vücuddan qorxacaqmış? Elə bir qorxum olsaydı, çoxdan məhv eləmişdim səni. Gedim namazımı qılım. Axır vaxtlar mən də ibadətə uymuşam, rəbbimə sözüm çoxdur, hamısını deyib qurtarmağa ömür çatacaqmı? (Taxtdan düşmək istəyəndə ayağı torbaya ilişir) Ah, torba, qızılı işləməli al-qırmızı torba… Nəyə gəldiyimi tamam unutdum, doğru deyirsən, qanım zəhərlənib, yaddaşım korşalıb. Götür o torbanı. (Qacar itaətlə, həm də ehtiyatla torbanı götürür) Aç, qorxma aç… Çıxart içindəkini. (Qacar əlini torbaya salır və diksinir) Nooldu, çıxart içindəkini, çıxart!
Q a c a r. (Torbadan saqqallı, üz-gözü şişmiş kişi başını çıxardır) Ah! (Baş yerə düşür. Qacar tez əliylə ağzını qapayır, guya içindən çıxmaq istəyən naləni tutub saxlayır)
K ə r i m x a n. Tanıdın! (Ayağı altına düşmüş başı saçından tutub qaldırır və iyləyir) Müşk-ənbər qoxusu verir. (Qacara baxır) Allah sənə necə soyuq qan, hissiz-duyğusuz ürək verib. Sən bu keybir kimi qanla çox yaşayacaqsan, çünki soyuqqanlılar uzun ömür sürürlər, mən də İbn Sinadan bunu əxz eləmişəm. Niyə susursan? Bəlkə hamının adil padşah bildiyi Kərim xan Zəndin bu hərəkətini sən qəddarlıq hesab elədin? İstərdim biləsən, bu adam iyirmi il sərasər məni müharibələrə çəkib, qoşunlarımı darmadağın eləyib, şəhərlərimi-kəndlərimi viran qoyub. Onun ucbatından mən şahlıqdan ləzzət ala bilmədim. İndi budur, o mənim əlimdədir. (Başı torbaya salıb ağzını büzür) Yəni sən bundan sonra da susacaqsan, xacə Ağa Məhəmməd xan? Qanmadın ki, bu sənin atanın kəsilmiş başıdır? Axı tanıdın?
Q a c a r. (Gözlərindən yaş axır) Tanıdım, şəhriyar. Qançır olmuş o dodaqlar üzümdən çox öpüb, üstündə qan qurumuş o qara saqqal üzümü nəvazişlə çox qıdıqlayıb, əbədi qapanmış o gözlər fəxrlə üzümə çox baxıb…
K ə r i m x a n. Xacə oğluna baxıb fəxrlə, Məhəmmədhəsən xan?
Q a c a r. (Gözlərindən axan yaşı silmir) Mən xacə doğulmamışdım!
K ə r i m x a n. Belə de! (Gülür) Bəlkə o gözəl nağıl həqiqətdir? Guya sən mənim qohumum Zəki xan Zəndin qızına aşiq olmusan, o da sənə könül verib. Həvəs güc gəlib, kəbinsiz vüsala çatmısınız. Əvəzində qızın əmisi Şeyx Əli Xan Zənd cəza olaraq səni axtalatdırıb ki, bir də belə qələt eləməyəsən. Bəlkə bu gözəl nağılı sən özün uydurmusan? Bədbəxtliyinin günahını da Zəndiyyələrin üstünə atmaq istəmisən? Niyə dillənmirsən?
Q a c a r. (Çox sakit) Mən şəhriyara nə deməliyəm ki?
K ə r i m x a n. Bu nağılın yalan olduğunu deməlisən. Bu qədər soyuqqanlı bir kişi ağlını itirib kəbinsiz-toysuz nəcib bir qızın ismətinə toxunmazdı. Düzmü deyirəm?
Q a c a r. Əlbət ki, şəhriyar doğru buyurur.
K ə r i m x a n. Bəli, mən hər şeyin doğrusunu bilirəm, hayıf ki, bir öldüyüm günü bilmirəm… (Torbanı götürüb ləng addımlarla gedir)

Qacar donmuş şəkildə bir müddət Kərim xan Zəndin arxasınca baxır. Sonra diz üstə düşüb üzünü göyə tutur.

Q a c a r. Pərvərdigara, mənə elə bir qüdrət ver ki, atamın yağı düşmənindən qisasımı ala bilim, mənə elə qüvvət ver ki, Kərim xan Zəndin ürəyimə çalın-çarpaz çəkdiyi dağların əvəzini çıxa bilim, məni elə mərtəbəyə çatdır ki, bütün Zəndiyyələrin kökünü kəsə bilim. Eşit məni, ya Rəbbim, eşit tənələr hədəfi olan binəva bəndənin səsini!

Uzun çəkən pauza.
İşıq artır. Ceyran xanım donub qalmış Qacarı qucaqlayır.

C e y r a n. Mənim bəxtsiz balam…
Q a c a r. Niyə bəxtsiz? (Soyuq əda ilə qadından aralanır) Xudavəndi-aləm səsimi eşitdi. Mən düşmənimi hər vəziyyətdə gördüm. Onun əzablar içində can verməsinin şahidi oldum. Dilsiz gözləri ilə mənə baxıb əlac istədiyi yadımdan çıxmaz heç vaxt. Onda ilk dəfə göstərdim ona gözlərimi. On dörd ildə yığıb içimdə saxladığım nifrətimi son nəfəsdə oxudu baxışlarımdan və yumdu gözlərini. Eşitdi səsimi Rəbbim, mənə elə güc-qüdrət verdi ki, bütün Zəndiyyələri axırıncı kişisinə qədər qətlə yetirdim. İran şahzadələrinin ən igidi, gözəllikdə Yusifi-Kənana, döyüş məharətində Rüstəmi-Zala tən gələn Lütvəli xan Zəndin mənə hədyanlar deyən dilini kəsdirdim, üzümə həqarətlə baxan həyasız ala gözlərini çıxartdırdım. (Torbanı Ceyran xanıma göstərir) Ceyran xanım, bu mənim Kərim xan Zəndə verəcəyim axırıncı borcum, son intiqamımdır. Onun naqis hesab eləyib bir düşmən kimi saya almadığı xacə şah Qacarın qisasıdır. Özünü müdriklərin cərgəsində bilən Kərim xan Zənd unudurdu ki, məni Məhəmmədhəsən xan kimi kişi oğlu kişi əkmiş, Ceyran xanım kimi şir ürəkli qadın doğmuşdur. O unudurdu ki, mən dünyaya xacə kimi yox, kişi kimi gəlmişəm. Kişi kimi doğulmuş insansa kişidir, hətta o uşaq əkib dünyaya oğul gətirməkdən məhrum olsa da!
C e y r a n. Mən hamıdan çox sənə inanmışam, şahım. Bütün cahan şahiddir ki, mən yanılmamışam.
Q a c a r. Budur, Kərim xandan qalan – bir torba sür-sümük. Budur hər şeyin sonu. Yaxşıların möhnətinin axırı sevinc, pislərin var-dövlətinin axırı heçdir.
C e y r a n. Şahım, o murdar sür-sümüyü gətirtməkdə məqsədin nədir?
Q a c a r. Bunu mən səndən soruşmaq istəyirəm, Ceyran xanım.
C e y r a n. (Qətiyyətlə) De basdırsınlar onu sarayın astanasında, baş girəcəkdə.
Q a c a r. Ha-ha-ha… Həqiqətən mən sənin əlindən su içmişəm, Ceyran xanım. Hər şeyə rəğmən, bütün inanclarımıza, dinimizə-imanımıza, Qurana, şəriətə rəğmən bu torbanı sarayın girəcəyində deyil, burda taxtımın qabağında basdıracam. Hər taxta çıxanda, hər taxtdan düşəndə mən onun sümüklərini ayaqlarım altında tapdayacam, məndən sonra gələn vəliəhdim Xanbaba Cahan bani də, ondan sonra şahlıq edəcək bütün Qacarlar Kərim xan Zəndin gorunu ayaqlayacaqlar. İndi isə qoy mənim ağırlığımı üstündə hiss eləsin Kərim xan Zənd. (Sakitcə baxan xidmətçiyə yaxınlaşır) Bəlkə orda ona əyan oldu! Eşitdin?
X i d m ə t ç i. (Təzim edir) Şəhriyarım!
Q a c a r. Sus, mən deyəni eşit! Bu gün şam namazına kimi bu torbanı taxtın qabağında (ayağını yerə vurur), burda basdırmalısan. Qoy əziz bəradərim də onu tapdaya bilsin. Ana, bu mənim Cəfərquluya birinci hədiyyəm olacaq.
C e y r a n. Xudavəndi-aləm bütün əməllərini xeyirə calasın, səni yaman gözdən, qara niyyətlərdən hifz eləsin. (Alnından öpür) Gedim bir qədər dincəlim, nədəndirsə halım xeyli pərişandır.
Q a c a r. Belə əziz gündə pərişanlıq bizə yaraşmaz, ana. Əziz bəradərimlə görüşə ən gözəl libasını geyin, sən Qacar nəslinin ən süslü xanımısan.
C e y r a n. Keçmiş ola, şahım, axan su dübarə arxa qayıtmaz. (Təzim edib gedir)
Xidmətçi göstərmə ədəblə yanından keçən Ceyran xanıma təzim edir.
Q a c a r. Ceyran xanım qocalsa da füsunkarlığını saxlaya bilib. (Xidmətçiyə) Sən evlisən?
X i d m ə t ç i. (Çaşır) Qibleyi-aləm… Nəxeyr!
Q a c a r. (Guya təəccüblənir) Nəxeyr dedin? (Onu diqqətlə süzür) Niyə evlənmirsən?
X i d m ə t ç i. Mən şahın xidmətindəyəm.
Q a c a r. Bu sənə evlənməyə mane olur?
X i d m ə t ç i. İxtiyarım şəhriyarın mübarək əlindədir.
Q a c a r. (Ona diqqətlə, bəlkə də həsədlə baxır) Al bu torbanı, dediyimi elə, basdır ayağımın altında! Mən də namazımı qılım. (Gedir)

Xidmətçi torbanı alıb dərin təzim edir. İşıq azalır. Xidmətçi gedir.
İşıq sönür.

Gərgin dramatik musiqi eşidilir. Qəzəb bildirən qrimi olan Taclı mim rəqs edir. Bu, içərisində fitnə, fəsad gəzdirən, məşum bir işə hazırlaşan insanın rəqsidir. Bir azdan səhnəyə ağ geyimdə olan Sevən mim daxil olur. O da rəqsə qoşulur. Hər kəs öz rəqsini oynayır, bu əslində xeyirlə şərin çəkişməsidir. Bir müddət sonra onlar bir-birlərini görür və çoxdanın həsrətliləri kimi bir-birinə can atırlar, bir növ görüşə mane olan hissləri yox etməyə çalışırlar. Musiqi daha da dramatikləşir. Qacar qara libasda gəlir, ləmədən tacı götürüb başına qoyur və qürurla taxtda oturur. Əlindəki təsbehlə istixarə edir. Mimlərin rəqsi davam edir. Taclı mim Sevən mimin qarşısında dayanıb qollarını açır. Sevən mim onunla qucaqlaşır. Taclı mimin əlində xəncər parıldayır. Musiqi coşur. Taclı mim xəncəri var gücü ilə Sevən mimin kürəyinə saplayır. Onları görməyən Qacar bu zərbədən diksinir, təsbeh əlində donur, musiqi qəfil, xəncər zərbəsi ilə eyni anda kəsilir. Sevən mim təəccüblə Taclı mimin üzünə baxır və üstü ilə sürüşüb heysiz vəziyyətdə döşəməyə, Taclı mimin ayaqları altına düşür. Qacar tam hərəkətsizdir. Taclı mim yerə sərilmiş Sevən mimə baxır, vahiməylə ora-bura qaçır, çırpınır, elədiyi əmələ görə əzab çəkir və nəhayət, onun yanında diz üstə düşüb səssiz hönkürtü ilə ağlayır. Qacar taxtdan yavaş-yavaş qalxır və əlini-əlinə vurur. İşıq artır, mimlər yoxdur. Al qırmızı geyinmiş xidmətçi daxil olub təzim edir.

Q a c a r. (Ona baxmadan) Yaman bəzənmisən, İsfahan alması kimi al qırmızısan.
X i d m ə t ç i. Bu .axşam qırmızı geyinmək məsləhətdir Şəhriyar.
Q a c a r. (Yanından keçir) Hələ bu müşk-ənbər iyi? (Xidmətçi təzim edir) Kişinin ətirlənməsi, saç-saqqalına rəng qoyması da bir özgə hal.
X i d m ə t ç i. Peyğəmbərimiz də ətirlənməyi xoşlardı.
Q a c a r. Hı! Sən o qədər də axmaq deyilsən. (Xidmətçi təzim edir) Bir halda ki, subaysan, cariyələrimdən birini sənə peşkəş edəcəm, Şiraz gözəlini deyirəm. (Xidmətçi təzim edir) Şəmirandakı kəndi də verəcəm sənə… Sabah! (Sınayıcı nəzərlərlə Xidmətçinin gözlərinə baxır) Sabah…
X i d m ə t ç i. (Təzim edir) Allah Şəhriyarın şövkətini ucalardan uca eləsin!
Q a c a r. Gəlib yetişdi mənim əziz bəradərim?
X i d m ə t ç i. Bəli, cənabın hüzuruna gəlməyə hazırlaşır. On gün at belində olub.
Q a c a r. Mənim əziz qardaşım at minməyin ustasıdır. Bəs ziyafət necə, düzənlənibmi mən deyən tövrdə?
X i d m ə t ç i. Şəhriyarın əmrinə müntəzirik.
Q a c a r. Xub! İşıqları gur eləyin, gərək bəradərim bir vaxt iyrənib üzündən öpmədiyi qardaşının cah-cəlalını dərhal görsün. Məclisdə Şeyx Cəfər Tonkabuni və Ceyran xanımdan özgə heç kəs olmayacaq.

Xidmətçi təzim edib gedir.
Ceyran xanım gəlir. Çox zəngin paltardadır.

Q a c a r. (Ceyranı görüb ayağa qalxır və qabağına yeriyir) Ceyran xanım, niyə məni intizarda qoymusan? (Taxta sarı aparır) Çıx bura, ana. (Qolundan tutur)
C e y r a n. Yox, oğlum, mən elə burda, kürsüdə otursam yaxşıdır, halım heç yaxşı deyil.
Q a c a r. Ceyran xanım, bizim bu gün naxoş olmağa ixtiyarımız yoxdur. Sən bir bura çıx, bax belə… (Taxtın qabağındakı bir qədər hündür yerə çıxardır) Nə hiss eləyirsən burda dayananda, səltənət taxtının bir addımlığında?
C e y r a n. Şəhriyar məni çaşdırır, onsuz da başımda bir uğultu var, mən haqq dünyasının səsini eşidirəm.
Q a c a r. Səhvin var, ana, o səs Kərim xan Zəndin ayağın altındakı sümüklərindən qopan sızıltının səsidir. Sən bizim qan düşmənimizin goru üstündəsən.
C e y r a n. Bissimillah! (Qolunu Qacarın əlindən çıxarıb tələsik aralanır) Ya rəbb, keç günahımızdan.
Q a c a r. Niyə qorxdun, Ceyran xanım! Yəni bu sənin istəyin deyildi?
C e y r a n. Şahım, bir ayağı gorda olan qadına o yerdə dayanmaq caiz deyil, mən təzə günahlara batmaq istəmirəm. Gərək… tövbə eləməyə az da olsa yer qalsın.
Q a c a r. Günahkar bir zahidi yuxudan oyadıb dedilər, dur, ey dili-qafil, günəş çıxmışdır, zahid soruşdu, hansı tərəfdən? Dedilər, həmişə çıxdığı tərəfdən, məşriqdən. Zahid arxayınlıqla dedi, şükür olsun Allaha ki, tövbə qapıları açıqdır. Soruşdular ki, bu inam hardandır səndə, onda zahid peyğəmbəri-aləm Məhəmməd səlləllahi əleyh vəssəlləmin hədisini söylədi: «Tövbə qapıları o zaman bağlanar ki, günəş məğribdən çıxsın».
C e y r a n. Xudavəndi-aləm, şəhriyardan heç nəyi əsirgəməyib.
Q a c a r. Burda səhvin var, ana! Amma ki, söhbət mənim naqis vücudumdan getmir. Mən elə bir uçurum qarşısındayam ki, çox şeyi dərk eləmək iqtidarında olan bəlalı başım coşan hisslərim qarşısında aciz qalıb. Məsləhətdir yanımda olasan.
C e y r a n. Şəhriyarın istəyi qanundur, amma mən burda yox, rəxti-xabda olsam yaxşıdır. Həyəcan və nigarançılıq sarıb bütün varlığımı, heç özümdə deyiləm.
Q a c a r. Yoxsa başın ağrıyır?
C e y r a n. Şahım, qəlbim çırpınır, nə bəladırsa yaralı quş kimi partlayır yerində. Elə bil müdhiş bir hadisə, faciə baş verəcək, mən də onun iştirakçısı olacam.
Q a c a r. (Sakit qəzəb və hiddətlə) Bu nə sözlərdir deyirsən, Ceyran xanım? Nə hadisə? Faciə nədir?
C e y r a n. Bağışla şəhriyarım, qocalıq heç vaxt sağalmayacaq xəstəlikdir.
Q a c a r. Qocalığın sənə dəxli yoxdur, ana. Sən Qacarların ən füsünkar gəlinisən. (Soyuq əda ilə üzündən öpür) Sakit olmaq məsləhətdir. Mənə təmkinli olmağı sən öyrətmisən.
C e y r a n. Allah səndən razı olsun, şahım. Yəqin həddini aşan həssaslıq göstərirəm.
T o n k a b u n i. (Gəlir) Şəhriyarı-İranı gümrah əhvali-ruhiyyədə görmək necə xoşdur. (Əvvəl Qacara, sonra Ceyrana təzim edir)
Q a c a r. Səhv eləmirsən, Şeyx Cəfər, doğrudur ki, bu gün mən Allahın ən xoşbəxt bəndəsiyəm. Odur ki, Rəbbimizə şükranlıqdan usanmıram, hətta naxələflərin də əvəzinə şükr edirəm.
T o n k a b u n i. Bu məqamda bir Allah kəlamını zikr eləmək fəzilətdir: «Allah insanların bir qismini, digər bir qismi ilə dəf etməsəydi yer üzü fitnə-fəsada uğrayardı. Lakin Allah bütün aləmlərə qarşı lütfkardır».
C e y r a n. Onda, Cəfər xan, bəs niyə yer üzünü zillət çəkənlərin fəryadı bürüyüb?
T o n k a b u n i. Xanım, axı, damağı çağ olanlar deyil, məhz zillət çəkənlər ah-fəğan edər.
C e y r a n. Nə yaxşı ki, əzablardan qurtulmaq üçün ölüm var.
T o n k a b u n i. Ölüm özü də bir aldanışdır, Ülyahəzrət, bir dünyadan digərinə keçiddir. Hasarın o üzündə nələr olacağı yenə də bir olan Rəbbimizə məlumdur. Biz elə-beləcə ölmək üçün doğulmuruq.
Q a c a r. Əhsən, Şeyx Cəfər, sənin müdrikliyin insan əqli üçün həzz və ləzzət mənbəyidir.
T o n k a b u n i. Təşəkkür mikonəm, amma ki, Ceyran xanımı xeyli pərişan görürəm.
Q a c a r. Elədir, Şeyx Cəfər, Ceyran xanım Cəfərqulu xanı görməyincə gülməyəcək.
X i d m ə t ç i. (Gəlir) Cəfərqulu xan şahın hüzuruna gəlməyə müntəzirdir.
Q a c a r. (Diksinir) Cəfərqulu xan… Qardaşım? O gəlir! Ana, Cəfərqulu gəlir.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın gözü aydın olsun!

Hamı qapıya baxır. Cəfərqulu gözəl və zəngin ağ libasda gəlir. O qədd-qamətli, çox yaraşıqlı, gülərüzdür. Bütün vücudunda güc-qüvvə, cəsarət və igidlik havası var.
Qacar dik qalxır və yerində quruyub qalır. Ceyran xanım Cəfərqulunun üstünə yeriyir.

C e y r a n. Oğlum! Gözümün işığı…
C ə f ə r q u l u. Ana! Ana, bu sənsən?

Qucaqlaşırlar. Şeyx Cəfər narahatlıqla gah onlara, gah da yerində quruyub qalmış və bu mənzərəni pərtliklə seyr edən Qacara baxır. Taclı mim elə bil yerdən çıxır, asta addımlarla gəlib Qacarın arxasında dayanır.

Q a c a r. Nə hərarətli vüsal! Bizə qalır həsəd və paxıllıq…
C e y r a n. (Birdən ayılır) Cəfərqulu xan! Biz İran şahının hüzurundayıq. O sənin, mənim, farslı-azərbaycanlı bütün İranın pənah yeri qüdrətli Ağa Məhəmməd şah Qacardır.
C ə f ə r q u l u. (Donub qalmış Qacara tərəf bir addım atıb dayanır və təzim edir) Məmləkəti-İranın şəhriyarına eşq olsun!
Q a c a r. (Uyuşuğu açılır və arxasında dayanmış Taclı mimi kənara itələyir) Qardaşım, əziz bəradərim… Cəfərqulu… (Coşqun bir ehtirasla) Sən mənə şəhriyar demə, mən sənin qardaşınam… (Yenə də arxasında dayanmış mimi itələyir) Mənim arxam, istinadgahım, səltənətimin dirəyi… (Ehtirasla, canfəşanlıqla qucaqlayır)
C ə f ə r q u l u. Əziz qardaşım! (Hönkürür) Məhəmməd, başımın tacı, fəxrim, qüdrətim, qolumun qüvvəti, gözümün nuru…
Q a c a r. (Təsirlənir) Cəfərqulu… (Çönüb Taclı mimə necə baxırsa o geriləyib səhnədən gedir) Allah bilir mən səni necə həsrətlə gözləyirdim, qoy Ceyran xanım desin, mənim bu neçə ildə Cəfərqulu demədiyim günüm olmayıb. (Aralanıb diqqətlə Cəfərqulunu süzür) Pərvərdigara, o daha yaraşıqlı, daha əzəmətli olub.
C ə f ə r q u l u. Nə danışırsan, qardaş, bu ayrılıq illərində çəkdiyim sıxıntı qüvvəmi-qüdrətimi alıb əlimdən, saçıma-saqqalıma dən düşüb.
Q a c a r. Bax, ana… (Ceyranın əlindən tutur) Doyunca bax oğluna, onun boyu bir baş da qəlbilənib, hələ o xoşbəxt ala gözlərə bax, ana… (Axan göz yaşlarını silir)
C ə f ə r q u l u. Ana, qardaşım məni utandırır.
C e y r a n. Oğlum, şahın səni nə qədər istədiyini bir Allah bilir, bir də mən. Sənin gəlmək xəbərini alandan sözü-söhbəti sənsən. Səndən yana kimləri, nələri yada salmamışıq?
Q a c a r. Yaxşıları yaxşı, pisləri pis.
T o n k a b u n i. Şahım, Allah hamını yaxşı ya pis yaratsaydı, heç nəyin qədri-qiyməti bilinməzdi. Hikmətlər yiyəsi heç nəyi məqsədsiz yaratmadı.
C ə f ə r q u l u. Şeyx Cəfər… (Şeyx təzim edir) Biz səkkiz qardaş idik.
C e y r a n. Səkkizinci Abbasqulu xan uşaqkən Allah dərgahına getdi, o birilər də… (Sözünü bitirmir)
Q a c a r. (Sakit qəzəblə) Kimi qəhrəmanlıqla döyüşdə şəhid oldu, Hüseynqulu xan kimi, kimi də xain çıxdı. Mustafaqulu xan birdən özünə sual elədi ki, niyə mən yox? Mən şahlığa daha çox layiqəm. Qardaş da olsa üstümə qoşun çəkdi.
T o n k a b u n i. Düşmənlər sənə zərbə vurmaq üçün onu hiylə toruna saldılar, şahım.
Q a c a r. Bəs Murtuzaqulu xan? Odamı hiylə toruna düşdü?
C e y r a n. Allah şeytana lənət eləsin!
Q a c a r. Şeytan onların içindəydi, Ceyran xanım. Məgər mən Rzaqulu xana pis qardaş olmuşdum? Nəyi yoxuydu onun? Gərək heç kəs unutmasın ki, İran şahı da, taxtı-tacı da bir dənədir, vahiddir. (Cəfərquluya) Bir tacı iki başa qoymaq mümkündür, qardaşım? (Taxta oturur)
C ə f ə r q u l u. Əlbəttə ki, yox, əsla!
T o n k a b u n i. Şəhriyar onu da o biri qardaşları kimi cəzasız buraxdı, cəlayi-vətən oldu, qəbri də məlum deyil ki, hardadır.
Q a c a r. Mən bilirəm, Şeyx Cəfər, Xorasanda, İmam Rza məqbərəsinə yaxın yerdə dəfn elətdirdim onu.
C e y r a n. Şahzadələr heç vaxt öz əcəliylə ölmürlər.
Q a c a r. Bütün İran bilir ki, Ağa Məhəmməd şah Qacar nahaq cəza vermir, nahaq da mükafatlandırmır. Xəyanətə öz çəkisində cəza, xidmətə isə xidmətin özündən qat-qat üstün mükafat. Budur mənim ədalət tərəzim.
C ə f ə r q u l u. Xudavəndi-aləm də həmişə haqqın tərəfindədir, şahım-qibləgahım. (Təzim edib diz çökür) Bir olan Allah şahiddir ki, mən nə fikrimdə, nə də əməlimdə şəhriyara xəyanət eləmədim.
Q a c a r. Qalx ayağa, qardaşım, sən mənim önümdə diz çökməyə yox, oturmağa layiqsən, amma nə gizlədim, bir az rəncidəydim səndən. Yazdığım namələrə cavab göndərmədin, dəvətlərimi qəbul eləyib yanıma gəlmədin. Bəlkə sən də məndən incimisən?
C ə f ə r q u l u. Mən nə karəyəm şəhriyardan inciyəm? Mən də sənin təbələrindən biri deyiləmmi? Qardaşlıq öz yerində, şaha itaət də öz yerində.
T o n k a b u n i. Hökmdarın bildiklərini biz bilmərik.
Q a c a r. Elədir, Şeyx Cəfər, mən bu rəncidəliyin səbəbini bilirəm, unutmamışam. Günahkar da mənəm.
C ə f ə r q u l u. Allah eləməsin!
Q a c a r. Mən vəd eləmişdim ki, Qacar fəthindən sonra səni İsfahana hakim göndərəcəm, əvəzində səni Mazandarana yolladım.
C e y r a n. Biz səhvimizi düzəldə bilərik, şahım.
Q a c a r. (Sərt) Ana, sən mənim qəlbimi kitab kimi oxuyursan, amma hər söz məqamında gözəldir. Əvvəlcə «nə deyim?» haqqında fikirləşmək, sonradan «niyə dedim?» peşmançılığından üstündür.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın elmi o qədər dərin ki, söz özü ondan nur alır.
C ə f ə r q u l u. Şahım, sən ki, mənə əziz qardaşım deyib özünə bərabər tutursan, açıq danışacam. Doğrusu, vədinə əməl eləməyəndə möhkəm sarsıldım, amma susdum, sandım ki, şah qardaşım heç unutqan deyil, əgər məni İsfahana deyil, Mazandarana göndərirsə, deməli, düz olanı budur. Amma ki, şahım, qəlb şüşə kimidir, sınanda onun əhvalını rəhbər tutmaq vəfalı qardaşa yaraşmaz, odur ki, mən sənə olan sədaqətimi, etimadımı, ən başlıcası qardaş sevgisini qoruyub saxlaya bildim, mən sənə dönük çıxmadım, çünki bu başı sənə qurban demişəm.
Q a c a r. Allah eləməsin! O gözəl başa qıyarammı mən? Biz iki qardaş əl-ələ verib İranı qüdrətli dövlətə çevirəcəyik. Bu gündən İsfahan hakimliyini sənə verirəm. Sən orada elə hakim olmalısan ki, ədalət günəşin bütün İrana yayılsın, Şah Abbas cənnətməkan yaddaşlardan silinsin.
C ə f ə r q u l u. Şahım, qardaşım, nəsihətlərin ürəyimdəndir. Bu illərdə hüzuruna gəlmədiyim üçün çox mükəddərəm, yanında xeyli şərməndəyəm, amma bunun özündə də bir hikmət varmış, əlbət. Bəlkə sən qəsdən məni sınağa çəkirdin ki, görüm Cəfərqulu da o biri qardaşlar kimi xəyanət yolunu tutacaq, ya yox? Nə gizlədim, məni də yolumdan azdırmaq istədilər, amma mən qara niyyətli şeytanı qovdum qəlbimdən, çünki mənim həmişə bir qənaətim, bir inamım olub ki, İran taxtı-tacına Qacarlar içərisində ən layiqli kişi sənsən. Necə ki, anamız Ceyran xanım da həmişə bu fikri biz qardaşlara təlqin eləyib.
C e y r a n. Xudavəndi-aləm məni axırıncı istəyimə də çatdırdı. Mən neçə ildir sizin bu ittifaqınızı görmək arzusundaydım. Şadlığımdan qəlbim köksümə sığmır. Mənim yaşımda belə böyük xoşbaxtlığa tab gətirmək də çətindir. Rüsxət versəydiniz, mən çəkilərdim öz xanəmə, halım bir qədər qarışıqdır.
Q a c a r. Get, ana, get rahat ol, İran taxtı Qacarlar əlindədir.
T o n k a b u n i. Allah bəd nəzərdən hifz eləsin, inşallah!
C e y r a n. Amin! (Cəfərquluya) Gəl öpüm səni, oğlum, gözümün işığı, Qacarların mərd kişisi. (Öpür) Şahım, Cəfərqulunu sənə, səni də Allaha tapşırıram. (Əlindən öpmək istəyir)
Q a c a r. (Əlini çəkir) Yox, ana, Cəfərqulunu necə öpdünsə, məni də elə öp.
C e y r a n. Oğlum! (Boynunu qucaqlayıb öpür) Allah sizi mənə çox görməsin!
Q a c a r. (Yaşarmış gözlərini silir) Qardaşımı bir də öp, qucaqla boynunu, bəlkə ta görüşmədiniz, o səhər tezdən İsfahana yola düşəcək.
Hamı təəccüblə Qacara baxır.

C e y r a n. Niyə belə tez? Heç doyunca baxa bilmədik üzünə.
C ə f ə r q u l u. (Pərtdir) Qardaşım buyuran məsləhətdir, ana. Mən səhər o başdan, sübh namazından sonra İsfahana yola düşəcəm, inşallah!
Q a c a r. İnşallah!

Taclı mim oğrun-oğrun gəlib Qacarın arxasında dayanır.

C e y r a n. Onda gəl bir də öpüm səni. (Qucaqlayıb öpür) Qismət olacaqmı səni bir də görmək?
C ə f ə r q u l u. Niyə belə ümidsiz danışırsan, ana? Havalar düzələndə gələrsən İsfahana, çıxarıq pişvazına, şah anasına layiq hörmət və ehtiram görərsən, inşallah.
Q a c a r. (Ucadan) İnşallah!
C e y r a n. Sən anadan olanda atan elə bu görkəmdəydi, sənin kimi ağ libasda, ağ atda, ovdan qayıdırdı. Yaman sevinirdi. Beşinci dəfə oğul atası olurdu.
Q a c a r. Bəs mən olanda? Sevinmədi?
C e y r a n. (Çaşır) Sən olanda? Əlbəttə… Əlbəttə sevindi. Axı sən onun ilk övladı, birinci oğluydun, amma…
Q a c a r. Nə amma?
C e y r a n. Sən doğulanda göydə quyruqlu ulduz peyda olmuşdu. Hamı deyirdi ki, quyruqlu ulduza baxan boylu arvad quyruqlu uşaq doğacaq. (Qəfil gülür)
Q a c a r. (Sərt) Sən bunu mənə heç vaxt deməmisən.
C e y r a n. Nə bilim? (Gülür) Mən də qorxumdan alaçıqdan çıxmadım ki, o ulduzu görməyim.
Q a c a r. Nə yaxşı çıxmamısan, Ceyran xanım, mənim bir quyruğum çatmırdı. (Pis gülür)
C e y r a n. Elə həmin gecə sən doğuldun, birinci ona baxdım ki, quyruğun var ya yox? (Gülür)

Cəfərqulu və Şeyx Cəfər də astadan gülürlər. Qacar pərtdir, çönüb qəribə hərəkətlərlə rəqs edən Taclı mimə baxır.

Q a c a r. Nə oldu? Varıydı quyruğum?
C e y r a n. Yox, oğlum, sən çox gözəl bir uşaqdın, üzün Səmərqənd qəndi kimi ağappaq, gözlərin Hindistan zümrüdü kimi yaşıl, sonradan qaraldı gözlərin.
Q a c a r. Mənim qəlbimdə hər şey rəngini dəyişib qaralandan sonra gözlərim yaşılmı qalacaqdı?
C e y r a n. Allah mərdi-məzara lənət eləsin? (Gedir)

Araya pərtlik çökür. Uzun çəkən pauza.

C ə f ə r q u l u. Anamız qocalıb.
Q a c a r. Nə qədər qocalsa da ağlı itidir. Onsuz məmləkəti-İranı, hiylə yuvası olan bu viranəni başa çıxmaq nə qədər müşkül.
T o n k a b u n i. Hamı şahlar şəhriyarın nəhayətsiz elminə, uzaqgörən siyasətinə həsəd aparır.
Q a c a r. Şeyx Cəfər, alimlik sadə bir işdir. İnsan öz cisminə və ətraf mühitə aid olan həqiqətlərə yol aça bilsə, başqa şeylərin, məsələn, elə siyasət elminin mahiyyətinə də yol tapa bilər, bir şərtlə ki, düşüncən dərin olsun və o düşüncəni işlədə biləsən.
C ə f ə r q u l u. Qardaşımın ağlı məni həmişə valeh edib.
Q a c a r. Qardaş, mən on dörd il Kərim xan Zəndin siyasət dərsini almışam. O mənim həm düşmənim, həm də müəllimim olub.
T o n k a b u n i. (İstehza ilə) Hardadır indi o Kərim xan Zənd?
Q a c a r. Burdadır, Şeyx Cəfər, lap yaxında.

Mim ləzzətlə söhbətə qulaq asır və bu ləzzəti rəqs hərəkətlərində bildirir.

C ə f ə r q u l u. (Təəccüblə) Şahım… axı Kərim xan Zənd hələ o vaxt öldü xəstəlikdən.
Q a c a r. Doğrudur, o çoxdan ölüb, amma burdadır. Gəl çıx bura, qardaş, bax bura… (Taxtın qabağını göstərir)
C ə f ə r q u l u. Qibleyi-aləm…
Q a c a r. Gəl, gəl, yaxın gəl (qolundan tutub taxtın qabağına gətirir). Bax burdadır, Kərim xan Zənd, ayaqlarının altında.
C ə f ə r q u l u. Axı bu necə olur?
Q a c a r. (Pıçıldayır) Kərim xan Zəndin sümükləri burda basdırılıb, ayaqlarımızın altında.
C ə f ə r q u l u. (Pıçıldayır) Şəhriyar demək istəyir ki…
Q a c a r. Bəli! Kərim xanın sümüklərini gorundan çıxartdırıb taxtımın ayağı altında basdırtdım. Bütün Zəndiyyələrin kökünü kəsdim. Daha heç vaxt İran taxtına Zəndiyyələrdən çıxan olmayacaq, heç vaxt!
C ə f ə r q u l u. Qardaş, bu, şahlara layiq nifrət olsa da, çox dəhşətli qisasdır.
Q a c a r. Mənim əziz qardaşım, Kərim xan Zəndin atamız Məhəmmədhəsən xanın kəsilmiş başını iyləyib necə oxay dediyini görüb eşitsəydin və əvəzində mənim kimi susmağa məcbur olub, göz yaşlarını qaynar yağ damcıları kimi ürəyinə axıtsaydın, buna dəhşətli qisas deməzdin. Çıxardın bura və tapdayardın onun görgahını.

Cəfərqulu xan taxtın qabağından düşüb öz yerinə keçir və təzim edir. Araya pərt sükut çökür. Taclı mim pauza müddətində rəqs edir. Bu gərgin, tərəddüdlər-təzadlar rəqsidir. Mim gah Qacarın, gah da Cəfərqulunun ətrafında fırlanır.

Q a c a r. Bu da belə! (Musiqi kəsilir, mim Qacarın arxasında dayanır, bir növ kölgə kimi. Cəfərqulu susur) Qardaş, səni xeyli pəcmürdə görürəm. Bəlkə sən də məni zalım, xunxar bilirsən?
C ə f ə r q u l u. Şəhriyara olan sonsuz məhəbbətim mənə belə düşünməyə imkan verməz.
T o n k a b u n i. Qəzəb və kin içərisində gizlənmiş mərhəməti o kəslər seçə bilər ki, onların qəlbinin özəyi ədalətdən və mərhəmətdən ibarətdir.
Q a c a r. Həqiqətdə belədir, Şeyx Cəfər. Mənim işdəklərimdə yalnız qəddarlıq görənlər öz bəxtindən küssün. (Cəfərquluya) Baxıram sənə könlüm şad olur, gözlərim sevinir, fəxarət hissi sinəmi qabardır. Allah səndən gözəl olan heç nəyi əsirgəməyib. Deyərdim, məndən alıb sənə verib.
C ə f ə r q u l u. Şəhriyar məni qızarmağa məcbur edir.
Q a c a r. Bilirsən Lütvəli xan Zənd ölüm ayağında mənə nə dedi?
T o n k a b u n i. Şahım, canından keçmiş adamın nə dediyinin mənası varmı?
Q a c a r. Var, Şeyx Cəfər. Lütvəli xan dedi ki, İran taxtına ən layiqli Qacar Cəfərqulu xandır.
C ə f ə r q u l u. Şahım, bu düşmən sözüdür. Böyük qardaş kimi şahlıq sənin haqqındır. Biz də o haqqa yetişmək üçün çox çalışdıq, qılınc vurduq, xudavəndi-aləmin rizasıyla İran tacını mübarək başına qoyduq. O gündən biz hamımız sənin nökərin, naibinik. (Təzim edir)
Q a c a r. Şeyx Cəfər, söylə şam yeməyinə ərik də versinlər.
T o n k a b u n i. Bəçeşm! (Təzim edib gedir)

Taclı mim canlanır, uzun çəkən pauza vaxtı gah Cəfərqulunun, gah da Qacarın arxasında, həndəvərində dolaşır.

Q a c a r. (Qəfil) Mənə çatan məlumatlar sənin sözlərini təkzib edir, Cəfərqulu xan.
C ə f ə r q u l u. (Tutulur) Qardaş, bu məni və səni istəməyənlərin iftirasıdır. Onlar mənə xain damğası vurub səni təkləmək istəyirlər.
Q a c a r. (Yaxınlaşıb Cəfərqulunun gözlərinə baxır) Sən mənim yerimə keçmək haqqında heç düşünmürsən?
C ə f ə r q u l u. Şəhriyar məni şərəfsizlikdə taqsırlandırır.
Q a c a r. Sualıma cavab vermədin, Cəfərqulu xan. Niyə gözlərimə baxmırsan?
C ə f ə r q u l u. Şahım, mən sənin gözlərində elə böyük şübhə görürəm ki, onlara baxmaq mənə əzab verir, əsassız yerə utanır, xəcalət çəkirəm.
Q a c a r. Səbəb məlumdur, mənim əziz bəradərim. Rəhmətlik Hüseynqulu xandan sonra yeddi qardaşın ən igidi, döyüş meydanında nərəsi bütün səsləri batıranı, İsfahanda şahlıq iddiasına düşüb, sonda bütün İrana şahlıq eləmək iştahasında olanı sənsən, Cəfərqulu xan. Mənim özümdən çox sevdiyim əziz qardaşım.

Taclı mim daim Qacarın kölgəsi kimi səhnədədir.
C ə f ə r q u l u. (Geriləyir) Yalandır, şahım, Qacar bədxahlarının şəridir bu dediklərin.
Q a c a r. Bəlkə də sən deyəndir, bəlkə də bu böhtandır, amma sənin kimi qüdrətli kişi duran yerdə mən arxayınlıqla şahlıq eləyə bilərəmmi? Özün söylə mən asudə nəfəs ala bilərəmmi?
C ə f ə r q u l u. Şahım, sən mənim yox olmağımı, baş götürüb məmləkəti-İrandan qaçmağımı, Rzaqulu xan kimi cəlayi-vətən olmağımı istəyirsən?
Q a c a r. Yox, yüz dəfə yox, min dəfə yox! O böyük yaradan mənim səni necə böyük, nəhayətsiz məhəbbətlə sevdiyimi, hətta öz bədbəxt canımdan da artıq istədiyimi hamıdan yaxşı bilir. (Cəfərqulunu qucaqlayır)
C ə f ə r q u l u. Bu istək əsassız deyil, qardaşım, bu istək mənim qəlbimdən doğur.

Xidmətçi kölgə kimi gəlib Cəfərqulu xanın arxasında dayanır. Taclı mim daha həyəcanlı rəqs edir.

Q a c a r. (Nalə çəkir) Amma sən ölməlisən… (Daha bərk qucaqlayır)
C ə f ə r q u l u. Nə deyirsən, şahım? (Onun qolları arasından çıxmaq istəyir) Bu nə insafsız qərardır?
Q a c a r. (Onu buraxmır) Bir allah şahiddir ki, mən sənin ölümünü istəmirəm…
C ə f ə r q u l u. Bəs onda…

Xidmətçi xəncəri Cəfərqulunun kürəyinə sancır. Taclı mim diksinib donur. Xidmətçi bir addım geri çəkilir.

C ə f ə r q u l u. Ah! Zalım qardaş, insafsız qardaş… (Qacarın qucağında bir növ asılıb hərəkətsiz qalır)
Taclı mim hərəkətə gəlib yox olur. Cəfərqulu Qacarın boşalmış qolları arasından sürüşüb üzüqoylu döşəməyə düşür. Xəncər kürəyindədir.

Q a c a r. (Cəfərqulunun meyitinə baxır) Binəva qardaş… (Ləng addımlarla taxta çıxıb oturur və bir qıraqda dayanmış Xidmətçiyə baxmadan əli ilə işarə edir. Xidmətçi dərhal Cəfərqulunun meyitini götürüb aparır). Əuzü billahi minəş-şeytanir-rəcim…
C e y r a n. (Tələsik gəlir) Şahım?! Təksən?
Q a c a r. (Diksinir) Ceyran xanım?! Niyə yatmamısan?
C e y r a n. Yuxu məndən qaçaq düşüb, ürəyim başı üzülmüş quş kimi partlamaya düşüb, bütün tənim titrəyir, su kimi axıb gedirəm. Bəlkə ölüm aparır məni?
Q a c a r. Yaxşı ki, ölüm var, bütün əzablara xitam verən ölüm.
C e y r a n. Şahın gözündə yaş görürəm. (Şübhə ilə) Bəs qardaşın hanı?
Q a c a r. Qardaşım? (Ağlayır)
C e y r a n. Cəfərqulu xanı soruşuram?
Q a c a r. Qacarların parlaq səyyarəsi söndü, Ceyran xanım.
C e y r a n. Necə yəni söndü? Bu nə deməkdir, Məhəmməd, yoxsa… (Əli ilə ağzını qapayır)
Q a c a r. Mənim başqa yolum olmadı… (Hönkürüb Ceyranı qucaqlayır)
C e y r a n. (Sarsılmış vəziyyətdə Qacarın heysiz qolları arasından çıxır) Rəbbim bu uzun ömrü niyə verdi mənə? Oğlanlarımın qara faciəsinin şahidi olmaq üçünmü? Bəlkə bu mənim cəzamdır? (Ağlayır) Hanı bəs o dediyin xilaskar ölüm? Hər bir dərdin çarəsi, əzablara xitam verən gözəl ölüm? Niyə gəlib çıxmır? Harda axtarım onu, harda gəzim? (İnamsız, zəif addımlarla gedir)
Q a c a r. (Tədricən qaranlığa qovuşan Ceyranın dalınca baxıb qoşa əllərini üzünə çəkir) Əuzü billahi minəş-şeytanir-rəcim…

Musiqi güclənir. Taclı mim gəlir və qələbə rəqsi oynayır.

İşıq sönür
İKİNCİ HİSSƏ

I hissədəki məkandır. Qacar taxtdadır. Üz-gözü dərin qırışlarla örtülüb, qabaq dişləri tökülüb. Görkəmində ilk baxışda vahimə doğuran ifadə var. O, taxtda elə oturub ki, yatdığı və ya oyaq olduğu bilinmir. Əlindəki təsbeh də hərəkətsiz asılıb. Sinirlərə işləyən musiqi eşidilir. Musiqi ilə bərabər duman kimi ağ tüstü qalxır və taxtın dalından ağ geyimli qız çıxıb rəqs edir. Bu rəqs ehtiras, ayrılıq və vüsal həsrətini ifadə edir. Az sonra qara geyimli Sevən mim çıxır və rəqsə qoşulur. Oğlan nə qədər çalışsa da qıza qovuşa bilmir, ona heç toxuna da bilmir. Hər ikisinin rəqsi çox gərgin və dramatikdir. Ağ duman daha da qatılaşır və rəqs eləyənlər bir növ dumanda əriyib itir.
Taxt Qacarla birgə fon kimi səslənən «Fatihə» surəsinin müşayiəti ilə qalxır və hündürdəki meydançanın bərabərində dayanır.

Q a c a r. (Qorxu ilə) Bismillahirrəhmanirrəhim! Mən hardayam? (Arxadan düşən işıqlar onu kölgə kimi göstərir) Eyyy… mən hardayam, hansı məkandayam? Mənim pişkarım hanı? Şeyx Cəfər, hanı mənim vəzirim? (Taxtdan meydançaya düşür. Duman içərisindən bənizi kətan kimi solğun Ceyran xanım görünür. Əynində ağ mavi don var) Ana! Bu sənsən? (Ceyran Qacarın yanından xəyal kimi keçir) Ana, sən məni görmürsən? Eşitmirsən səsimi? Bilsən sənə nə qədər ehtiyacım var. (Ceyran dumanda itir və həmin yerdən ağ geyimli Cəfərqulu çıxır) Qardaşım! Qəlbimə sağalmaz yara vuran qardaşım… Mən sənin qədrini bilmədim, səni məmləkətin mənafeyinə qurban verdim, nəfsimdən qoruya bilmədim səni, əvəzində əzablı gecələr, sitəmli gündüzlər oldu nəsibim… (Cəfərqulu onu görmür kimi arxasını çevirir, bir növ kürəyinə saplanıb qalmış xəncəri göstərir) Aman… Gözüm töküləydi, dilim quruyaydı, məni daşa döndərəydi Rəbbim… (Diz üstə düşüb hönkürür). Bilsən necə darıxıram səndən yana, bilsən necə xiffətini eləyirəm… (Başını qaldırıb bir tərəfində Ceyranı, o biri tərəfində Cəfərqulunu görür) Siz ikiniz də məni birdən tərk elədiniz, məni bu cah-cəlallı soyuq sarayda tənha qoydunuz. Baxın mənim əzablardan, ruhi sarsıntılardan pozulmuş çöhrəmə, Səxr cinni üzümü görsə qorxub qaçar bişəkk. Yəni mən o ağbənizli, yaşıl gözlü körpəyəm, ana? Bir-birini qızğın ehtirasla sevən iki qəlbin birləşməsindən dünyaya gələn Məhəmmədəm? Niyə dillənmirsən, ana, axı sən mənim bu dünyada sevdiyim yeganə qadınsan? Niyə məni qəm girdabına düşdüyüm bir vaxtda tərk elədin?
C e y r a n. Mən ölümümü öz istəyimlə, şəxsi rəyimlə axtarmağa getdim, fəqət onu azmış, sərgərdan dolanan gördüm, yalvarıb yaxardım ki, mənim əzabkeş ruhumu əldən düşmüş cismimdən azad eləsin.
Q a c a r. Səni çox axtardım, çox soraqladım, dedilər hamıdan xəbərsiz, türkmən qadınları kimi təğyiri-libas olub Astarabada getmisən, binəva qardaşım Cəfərqulunun nəşini də aparmısan özünlə. (Qeyzlə) Bu, İran şahına xəyanət deyildimi, Ceyran xanım?
C e y r a n. (Sərt) Bəs al dillə aldadıb hüzuruna gətirtdiyin qardaşın kürəyinə xəncər yeritməyin adı nədir? Bəlkə bu xəyanət deyil, mükafatdır?
Q a c a r. Əzab vermə mənə, duz səpmə qövr eləyən yarama! Cəfərqulu mənim səltənətimə təhlükə idi. Təhlükəni aradan qaldırmaq yollarını isə mənə sən özün öyrətdin.
C e y r a n. Amma mən sənə dostu düşməndən ayırmağı da öyrətmişdim.
Q a c a r. Niyə uzağa gedirik, ana, qoy qardaşım özü desin, sübut eləsin ki, mən yanılmışam. Onda mən o xəncəri Cəfərqulunun kürəyindən çıxarıb əzablar yuvası olan ürəyimə sancaram. And içirəm xudavəndi-aləmin birliyinə!
C ə f ə r q u l u. (Gülür) Qardaşım bizdən ağıllıdır. Məndən gələcək təhlükəni o mənim özümdən tez duydu. Şeytan çoxdan girmişdi ürəyimə, bunu iti fəhminlə sən də bilirdin, ana. Şükür ki, Ağa Məhəmməd tez tərpəndi. Ağıllı adam bəlanı dəf eləyəndirsə, müdrik adam bəlanın yaranmasına imkan verməyəndir. Nə qədər ki, fitnə odu alovlanmayıb, onu tədbir suyu ilə söndürmək məsləhətdir, sabaha qalsa güclənib yanğına çevrilər. Qardaşım odu vaxtında, qığılcım halında olanda mənim isti qanımla söndürdü.
C e y r a n. Sən özünü nahaq şərləyirsən.
C ə f ə r q u l u. Gəl, Allah dərgahında yalan danışıb qardaşımı qınamayaq, ana. Burda yalan dediyimiz hər bir söz haqq-hesab saatında bizim əleyhimizə şahidlik edəcək.
Q a c a r. Susursan, Ceyran xanım, şahlar anası. Səbəb məlumdur: Bütün Qacarların səltənət taxtına iddiasının mayasında sənin hökmranlıq ehtirasın dayanırdı. Biz qardaşlar da o ehtirasa köklənmişdik. Biz hamımız qılınc çaldıq, qan tökdük, düşmənlərlə bərabər yaxınlarımızın, bizə sədaqətlə xidmətdə büdrəyən qardaşlarımızın boynunu vurduq, gözlərini tökdük. Əgər bu çarpışmalardan qismətinə xacəlik düşmüş oğlun Ağa Məhəmməd qalib çıxıbsa, bu onun fərasətinin, sənin siyasətinin və şəksiz ki, xudavəndi-aləmin istəyinin nəticəsidir. Elədirmi, ana, cavab ver, susma, xitam ver mənim əzablarıma.
C e y r a n. Mənim qəlbimi şeytan çoxdan satın almışdı, ruhum çoxdan onun xidmətində idi.
Q a c a r. Sağ ol, ana, amma çıxardaq şər əkib, günah biçən şeytanı qəlbimizdən, əl-ələ verib bütün İranı, ondan uzaq məmləkətləri də ram eləyək ki, yer üzündə Qacarlar hakimiyyəti bərqərar olsun.
C e y r a n. Keçmiş ola!
Q a c a r. Niyə keçmiş ola? Qardaşım, sən nə deyirsən? Yoxsa əfv eləmək istəmirsən məni?
C ə f ə r q u l u. Sən harda olduğunu hələ anlamadınmı, əzabkeş qardaş?
Q a c a r. Bu nə deməkdir, ana? Biz hardayıq ki, qardaşım? Bu nə şeytan kələyi, iblis oyunudur? Axı, siz… Bəlkə bu yuxudur…
C e y r a n. Keçmiş ola! (Dumanda itir)
Q a c a r. Ana, hara getdin, axı, sən mənə cavab vermədin… Qardaş, bəlkə sən deyəsən?
C ə f ə r q u l u. Gecdir, çox gecdir… Keçmiş ola… (Dumanda yox olur)
Q a c a r. Qardaşım! Cəfərqulu!!. Hara getdiniz, niyə məni mükəddər qoyub qeyb oldunuz? (Ətrafa baxır) Mən hardayam? Bu yerlər mənə tanış deyil… Bəlkə mən şeytanın uydurduğu yalan dünyasındayam?..

İşıqlar sönür, duman çəkilir. İşıq yananda taxt aşağıda, əvvəlki yerindədir. Qacar hissiz-hərəkətsiz oturub. Əlində təsbeh var.
Q a c a r. (Taxtdan qalxır) Bissimillahirrəhmanirrəhim… (Əlini-əlinə vurur. Xidmətçi daxil olub təzim edir) Şeyx Cəfər Tonkabuni hardadır?
X i d m ə t ç i. Burda, eşikdə şəhriyarın əmrinə müntəzirdir.
Q a c a r. (Xidmətçini süzür) Nəyə sevinirsən? Bu nə məmnunluqdur?
X i d m ə t ç i. Şəhriyarın quluğunda olduğum hər gün tükənməz feyz mənbəyidir. (Təzim edir)
Q a c a r. Gözlərində qəribə işıq var. Bu nəyin ziyasıdır? Bəlkə şirazlı cariyənin xidmətidir bu?
X i d m ə t ç i. Şahın və allahın əta elədiyi hər nemətə şükranlıq bəndənin borcudur. Cariyəyə gəldikdə isə…
Q a c a r. Kifayətdir! Sahibi olduğun kənddən danış. Necədir, iqlimi səfalıdırmı?
X i d m ə t ç i. Xudavəndi-aləm şəhriyarın cəlalını artıq eləsin, kənd deyil, cənnət guşəsidir.
Q a c a r. Əsl siyasət adamı kimi danışırsan. Bu tərbiyəni kimdən əxz elədin?
X i d m ə t ç i. Sarayda, şəhriyarın xidmətində.
Q a c a r. Xub! Xeyli xub! De, Şeyx Cəfər gəlsin.

Xidmətçi baş əyib gedir.

Q a c a r. Tədbirlidir, nitqində ölçü-mizan var. İstəklərimi sözsüz anlayır, dürüst yerinə yetirir, amma bunu saraydan təcrid eləməyin vaxtı yetişib. Şah Abbas yaxın pişkarlarını vaxtaşırı rədd eləyirdi. Hökmdar gərəkdir heç kimsəyə alışmasın. Şahın dostu yoxdur, onun yalnız xidmətçiləri var. Qarabağ səfərindən qayıdandan sonra, inşallah, bunu səfalı kəndinə sürgün edərik, qoy cariyəsi ilə şah sarayındakı həyatını yadına salıb xoşhallansın.
T o n k a b u n i. (Gəlib dərin təzim edir) Şəhriyari-aləm… (Qacar başını astaca tərpədir) Hökmdarın ruyində bir pərişanlıq görürəm, hətta bir təlaş kölgəsi seçir nursuz didələrim.
Q a c a r. Hərbi səfərdən əvvəl yuxusuz gecələr əhvalımı dəyişir. İbrahim xanı hüzurumda qolubağlı görməyincə halım pərişan olacaq.
T o n k a b u n i. Qalib doğulmuşlar, hər vaxt istəklərinə qovuşublar. Zərbi-dəsti Ağa Məhəmməd şah Qacar dillərdə əzbər söylənir.
Q a c a r. Şeyx Cəfər, bir olan Allah şahiddir ki, mən davalardan da, zəfərlərdən də zinhara gəlmişəm. Mən çoxdandır döyüşkən şah deyil, adil şah olmaq marağındayam. Ömrümün qalan hissəsini sülhlə, allaha ibadətlə keçirəmk istədiyim bir vaxtda nadanlar məni yenidən müharibəyə, hərbə çəkirlər. Bu on səkkiz ildə mən şahlıqdan ləzzət deyil, bol-bol əziyyət aldım. Rəhmətlik Ceyran xanım demiş, bu tacı başda saxlamaq çox çətindir, bir halda ki, hamı başını o tacın ölçüsünə uyğunlaşdırmaq istəyindədir.
T o n k a b u n i. İstəmək azdır, şəhriyarım, hər baş tac gəzdirə bilməz.
Q a c a r. Ərəsey məlikəsinə bel bağlayıb vergidən boyun qaçıran Qarabağ xanı mənə meydan oxuyanda nə ağıl eləyir, başa düşmürəm. Yəni bunlar kirmanlıların başına açdığım oyundan xəbərsizdirlər? Bəlkə Tiflisə tutduğum divanı unudublar?
T o n k a b u n i. O xanı əcəl girləyir, şahım, amma ki, deyirlər igiddir, vuruşqandır. Fərmandehliyi də bacarır.
Q a c a r. Lütvəli xan Zənddən artıq olmayacaq Qarabağ xanı. Naibüssəltənə gəlib yetişdimi Tehrana?
T o n k a b u n i. Bəli, şəhriyar, gecə keçmiş atdan düşüb.
Q a c a r. (Gülümsəyir) Neçə atlı ilə gəlib?
T o n k a b u n i. Adətinə xilaf çıxmayıb, şəhriyar. Üç yüz atlı müşayiət edir vəliəhdi, iyirmisi… hərəmdir.
Q a c a r. (Gülür) Hərəmlər Xanbabanın zəif cinahidır, israfçılığının mənbəyi də ordandır. Adam göndər çağırsınlar yanıma, şam namazından sonra. İndi naharımı yeməliyəm.
T o n k a b u n i. Şəhriyari-İranın iştahası iti, səhhəti fulad olsun, inşallah. (Təzim edib gedir)

Xidmətçi şam yeməyi gətirir. Məcməyidə kiçik qollu tərəzi də var. Yemək yerini rahatlayıb avtafa-ləyəni hazır saxlayır. Qacar əllərini xidmətçinin avtafadan tökdüyü suyla yaxalayır.

Q a c a r. Niyə su soyuq deyil?
X i d m ə t ç i. Suyu şəmirandan gətiriblər, şahım, amma hava isti olduğundan şaxı sınıb yolda.
Q a c a r. Bissimillah! (Xidmətçinin qızıl cama tökdüyü şərbətdən bir-iki qurtum içir. Çörəkdən kəsib tərəziyə qoyur. Bütün yeyəcəklərini səbrlə çəkir) Şərbətin şirəsi çoxdur. Səhhətin birinci düşməni şəkər, ikincisi nəməkdir. (İştahasız yeyir) Amma ki, şəkər ağlı qidalandırır, nəməksə bütün istəkləri. Hər istəyin mayəsində duz dayanır. Qədərində hər ikisi qayət faydalıdır, əndazəni aşanda isə fəna. Sən bu haqda nə düşünürsən?
X i d m ə t ç i. Şəhriyari-aləm bütün istəklərində əndazəni gözlədiyi kimi, təamların qədərini də pozmur.
Q a c a r. Necə bilirsən, hamı beləmi düşünür?
X i d m ə t ç i. Avam-cahil təbəələrin hansı qənaətdə olmasının əhəmiyyəti varmı? Şəhriyarın nə düşündüyü daha faiqdir.
Q a c a r. Sən Şeyx Cəfərdən ağıllısan.
X i d m ə t ç i. Mən Ağa Məhəmməd şah Qacarın pişkarıyam.
Q a c a r. (Yeyir) Bu da çox yaxşıdır ki, sən öz yerini bilirsən. O nə səsdir elə?
C a h a n b a n i. (Gəlir. Zəngin geyimli, hərəkətlərində sərbəst yaraşıqlı gəncdir) Şəhriyarım! (Təzim edir) Məni içəri buraxmaq istəmirlər. Güclə keçdim, dedim görmürsüz mən vəliəhdəm, naibüssəltənə təxti-İran.
Q a c a r. (Yeyə-yeyə) Mən özüm çağırtdıracaqdım səni. Şeyx Cəfər demədi sənə?
C a h a n b a n i. Nəsə dedi, amma Cəfər xan o qədər ibarəli danışır ki, onu heç səhər erkən başa düşmək olmur, o da ola şam saatı.
Q a c a r. (Gülür) Sən həmişə olduğu kimi tələsmisən.
C a h a n b a n i. Şəhriyar məni məzur tutsun, neçə vaxtdır görüşmürük, burnumun ucu göynəyirdi. Qapı ağzında dayanıb gözləməyə iqtidarım qalmadı. Rüsxət ver əlindən öpüm.
Q a c a r. (Sakit) Niyə mən sənə qeyzlənə bilmirəm, Xanbaba? Bu nə sirri-xudadır ki, bir səni görəndə ürəyim fərəhlə dolur.
C a h a n b a n i. Bu sözlərdən sonra şəhriyarı qucaqlamasam bağrım çatlayar. (Üstünə yeriyir, Xidmətçi qarşısına keçir) Bu nə deməkdir? (Xidmətçiyə) Çəkil, məlun nökər!

Xidmətçi tərpənmir. Qacar əliylə işarə edir, Xidmətçi çəkilir.

Q a c a r. Xanbaba, qucaqlaşmazdan əvvəl bəlkə mənimlə şam edəsən? (Yanındakı kətili göstərir) Əyləş burda, hisslərini cilovla, sən İran taxtının varisisən, təmkinli ol.
C a h a n b a n i. Mən heç vaxt şəhriyar kimi təmkinli ola bilmərəm. (Pərt şəkildə oturur)
Q a c a r. Şərbət iç mənim camımdan.
Xidmətçi cama şərbət tökür.

C a h a n b a n i. Şəhriyari-İran hələ də yeməyini tərəzidə çəkib yeyir? (Gülməyini güclə saxlayır)
Q a c a r. Səndəmi bunu mənim simicliyimə yozursan, saray cahilləri kimi?
C a h a n b a n i. Allah eləməsin, amma şəhriyari-İranın çörəyi tərəzidə çəkib yeməsi bir özgə halət.
Q a c a r. (Gülümsəyir) Gülməyin gəlirsə saxlama, yemirsən heç olmasa doyunca gül.
C a h a n b a n i. (Gülür) Məğribdən məşriqə bütün İrana şahlıq edən hökmdarın yeməyini tərəzidə çəkməsi göstərmə iş deyilmi?
Q a c a r. (Gülümsəyir) Bəs ortası üç arşınlıq qurşağa gəlməyən kişilər necə? Mən artıq yeməklə artıq yük qazanmaq istəmirəm, nəfsimi çoxdan özümə qul eləmişəm. Yemirsənsə, süfrəni yığışdırsınlar. (Əli ilə işarə eləyir. Xidmətçi avtafadan su tökür. Qacar ağzını və əllərini yaxalayır. Xidmətçi yemək ləvazimatını yığışdırır) Heç kəsi içəri buraxma. Naibüssəltənəylə söhbətim var. (Xidmətçi təzim edib məcməyini aparır)
Q a c a r. (Ayağa qalxır. Cahanbani də dərhal qalxır)Di gəl görüşək, daima ruhunu həndəvərimdə hiss elədiyim qardaşım Hüseynqulu xanın əziz xələfi, gözümün işığı.
C a h a n b a n i. (Hərarətlə) Əmi! (Qucaqlayır)
Q a c a r. (Ondan aralanıb taxta keçir və yaşarmış gözlərini silir) Binəva Cəfərquludan sonra heç kəslə qucaqlaşmamışdım.
C a h a n b a n i. (Təsirlənir) Əmi, sən ağlayırsan?
Q a c a r. İndi məni yalnız mərhəmət hissi kövrəldir. İnsan əzabları, tökülən qanlar, kəsilən başlar, çıxarılan gözlər tükümü də tərpətmir, amma səmimi məhəbbət, həqiqi mərhəmət qəlbimə yol tapanda gözlərim yaşarır. Şübhəsiz bu qocalıqdandır.
C a h a n b a n i. Əmi, qocalıq nədir? Sən heç dəyişmirsən, gövdən əvvəlki kimi yığcam, qamətin əlif, belin də, maşallah, üzükdən keçər.
Q a c a r. Sən mənim üzümə bax, əhvalımı xəbər al. Qocalıq bədənimə qaçaraq gəlir, amma səni darüssəltənə Təbrizdən bura gətirtməmişəm ki, mənim naqis vücudumu müzakirə edək. Bildiyin kimi mən səfərə çıxıram, Qarabağ xanına divan tutacam, inşallah!
C a h a n b a n i. Xudavəndi-aləm həmişə sənin tərəfindədir, əmi.
Q a c a r. Yox, Xanbaba, rəbbim məndən üz çevirib, o mənimlə danışmır, hər namazda eşidərdim onun səsini, indi eşitmirəm. Mən səcdə edib yalvarıram ona, səsimi, içimdə dustaq elədiyim naləmi eşitməsini təvəqqe edirəm, amma çifayda, cavab almıram, rəbbim məndən üz çevirib…
C a h a n b a n i. Əmi, allah istəmədiyi bəndəsinə şahlıq tacı qismət eləməzdi, bu cah-cəlalı verməzdi. Sən Nadir şahdan zənginsən.
Q a c a r. Var-dövlət bizim deyil, Xanbaba, bu dünyada nə varsa dünyanın özünündür. Məgər zəngin dediyin Nadir Kelatdakı xəzinəni özüylə apara bildi? Hindistanlı Məhəmməd şahdan qəsb elədiyi «Dəryayi-nur»u ağzında saxlayırdı. Nə oldu? O ziqiymət cəvahir sonra Kərim xan Zəndin əlinə keçdi, sonra zəlil günə qoyduğum Lütvəli xanın qoltuğunda uyudu, indi mənim əlimdədi. Var-dövlət etibarsız nökərdir, həmişə güclü ağa axtarır. Allah bəndəsinə qalan təkcə onun ruhudur. Mənsə hakimiyyətə uyub ruhuma xəyanət elədim, əvəzində cəzam ağır oldu. Rəbbim üz çevirdi məndən.
C a h a n b a n i. Əmi, sən həddən ziyadə həssaslıq göstərirsən. (Əlindən öpür)
Q a c a r. Nahaq səni dərdimlə yükləyirəm.
C a h a n b a n i. Əmi, mən sənin oğlunam, vəliəhdinəm.
Q a c a r. Bilirəm, mən haqq dünyasına qovuşanda bir sən ağlayacaqsan.
C a h a n b a n i. Əmi, mən vəliəhd olsam da sənin həmişə var olmağını diləyirəm.
Q a c a r. (Səhnənin önünə gəlir) Bir dəfə uğursuzluqla həmlə elədiyim Şişə qalasını məğlub edəcəm, inşallah! (Tam dəyişir) Oranın basılmaz qala olduğunu deyənləri mat qoyacam. Haqqımda hərzə-hədyan danışan İbrahimxəlil xanı, onun kafirlərə uymuş şair vəzirini diz üstə oturdacam hüzurumda. Amma içimdə məzmununu anlamadığım bir nigaranlıq var, elə bil kimsə hey qulağıma pıçıldayır ki, Ağa Məhəmməd şah, bu sənin son zəfərin olacaq…
C a h a n b a n i. Allah eləməsin, əmi, hardandır bu qara xəyal?
Q a c a r. O səs deyir ki, şəhri-Şişə işğal etdiyin son şəhər olacaq.
C a h a n b a n i. Əmi, belə ki, nigaranlığın var, sən Tehrandan çıxma, izn ver mən gedim bu səfərə. Qarabağ xanını əli-qolu bağlı gətirim hüzuruna.
Q a c a r. Yox, Xanbaba, qoşunun qabağında özüm gedəcəm. Bir dəfə buraxdığım səhvi ikinci dəfə təkrar etmərəm, inşallah! Bu mənim İran vəhdətiyyəti yolunda doğrudan da axırıncı savaşım olacaq. Mən sənə farslı azərbaycanlı bir İran səltənəti verib hərbiyyədən əl çəkəcəm. Kərim xan Zəndin tövsiyyə elədiyi kimi, ömrümün qalan hissəsini ibadətə sərf edəcəm, yaralı ruhumun qayğısına qalacam.
C a h a n b a n i. Əmi, deməli, ölümdən danışmırıq?
Q a c a r. Ölümün vaxtını biz təyin etmirik.
C a h a n b a n i. Əmim, şəhriyarım, qoy həmişə zəfər sənə yoldaş olsun!
Q a c a r. Qarabağ səfərindən sonra şahlıq tacını qoyacam əziz vəliəhdimin başına. Adın da olacaq Fətəli şah Qacar.
C a h a n b a n i. Əmi, sən dura-dura mən nə tövür şahlıq eləyə bilərəm?
Q a c a r. İndi nə deyirsən, əcəl yetişməyincə ölmək mümkünmü?
C a h a n b a n i. Bir allah şahiddir ki, mən sənin daim var olmağını istəyirəm, əmi. Mənə vəliəhdlik rütbəsi, naibüssəltənə olmaq da bəsdir.
Q a c a r. (Qətiyyətlə) Mənim qərarım dəyişməzdir! Qalan ömrümü ibadətə və kitablar yazmağa sərf edəcəm. Xanbaba, yola düşməzdən əvvəl sənə bir para nəsihətim var. Əvvəla, ədalətli ol, əhalini vergi ilə boğma, həddi bil. Saniyən, günahı cəzasız, xidməti mükafatsız qoyma. Məcbur olmasan müharibə aparma.
C a h a n b a n i. Əmi, dediklərini qulağımdan tana kimi asacam.
Q a c a r. Nəfsinə sahib dur, şərab içməyi tərgit, Əbülfət xan Zəndin gününə düşərsən.
C a h a n b a n i. Əmi, bu çox şişirdilmiş məlumatdır.
Q a c a r. Mən xəbəri beş mənbədən alıram. İndi neçə hərəmin var?
C a h a n b a n i. Şəhriyar, indi… (Fikrində hesablayır) yüz otuz…
Q a c a r. Sayını da itirmisən, amma mən bilirəm, yüz əlli doqquzdur. Sən onları üzdən tanıya bilirsən?
C a h a n b a n i. (İnamsız) Əlbət ki… Onlar məni tanıyırlar!
Q a c a r. (Gülür) İki yüz altmış beş övladının sifəti də yəqin ki, sənə tanış deyil. (Cahanbani susur) Sən İran tarixinə ən çoxarvadlı ər və ən çoxuşaqlı ata kimi düşmək istəyirsən?
C a h a n b a n i. Əmi, məndə taqsır yoxdur, sən məni naibüssəltənə elan eləyəndən sonra hamı qızını, bacısını, anasını mənə vermək istəyir, mən də…
Q a c a r. Əgər İranda uzun müddət şahlıq eləmək istəyirsənsə, başını da işlət. Kişi kəpənək deyil ki, gördüyü hər çiçəyə qona.
C a h a n b a n i. Şəhriyarın hər sözü Hindistan gövhəridir. (Əlindən öpür)
Q a c a r. (Gülümsəyir və onun alnından öpür) Mən səfərdən qayıdınca Tehranda olmalısan. Aramızdakı söhbət də hələlik örtülü qalmalıdır. İndi məni tək burax, gecəni ibadətdə keçirəcəm. (Cahanbani təzim edib getmək istəyir) Dayan, gəl səni bir də qucaqlayım. (Qucaqlaşırlar)
C a h a n b a n i. Əmi, zəfərlə qayıdanda pişvazına bütöy Tehranı çıxardacam, inşallah! (Gedir)
Q a c a r. İnşallah!


Qacar səhnənin dibinə çəkilir. Duman qalxır, Qacarın arxasından Taclı mim çıxır və gərgin rəqs edir. Qacar görünməz olur. Mim rəqsinə davam edir.
İşıq sönür.



Həmin səhnədir. Fərq ondadır ki, saray bir -iki detalla Qacarın hərbi səfərdə olduğunu bildirir. Xidmətçi hərbi geyimdə gəlir. Ətrafa və taxta nəzər salır. Bir növ hər şeyin yerində olduğunu yoxlayır. Qacar yüngül hərbi geyimdə gəlir. Xidmətçi təzim edib həmişəki yerinə keçir.

Q a c a r. (Əsəbidir, amma zahiri sakitliyini saxlayır) Dağın belinə çıxmış bu qala sehirlənib elə bil, amma şeytana qarşı Allah qüvvəsi var, mən xudavəndi-aləmin qüdrətinə pənah aparıb o qalanın qapılarını açacam, inşallah! O axmaq xan elə bilir şəbxunları ilə Qacar qoşununu zəif salacaq, ta demir ki, onun gecə basqınları fildən çimdik götürmək kimi bir şeydir. (Təzim edən Xidmətçiyə baxır, bir növ hərbi geyimini süzür) Çoxmu adam öldürdün?
X i d m ə t ç i. Şahım, mən adam yox, düşmən öldürdüm, döyüş meydanında.
Q a c a r. Mərhaba!
X i d m ə t ç i. Sayına gələndə… çoxmu, azmı, çətindir demək, hesabı itirmişəm, şahım, boynuma alım ki, heç saymamışam da. (Təzim edir)
Q a c a r. Bəs şah necə? Döyüş meydanında şaha əl qaldıra bilərsənmi?
X i d m ə t ç i. Çətin sualdır, amma şəhriyar əmr eləsə qılıncım tərəddüd bilməz.
Q a c a r. Bəs şahın xidmətində olmaq necə, asan işmi?
X i d m ə t ç i. Mənsəb istəyimdə çox çalışdım ki, şahdan elə məsafədə dayanım ki, nə elə yaxın olam – yandıra, nə çox uzaq ki, dondura. Necə ki, günəşə çox yaxın olan yanar, uzaq olan donar.
Q a c a r. Sənin danışığında məntiq var, əməlində yox. İndi şaha ən yaxın adam sənsən, yanmaqdan qorxmursan?
X i d m ə t ç i. Bu, artıq mənlik deyil, şəhriyar. Bəndə taleyini dəyişə bilməz. Etiraf edim ki, qənaətlərimin yalan çıxması məni hədsiz sevindirir.
Q a c a r. Çıx mənə xəbər gətir. (Xidmətçi təzim edib gedir) Tələsmək lazımdır, düşmənə nəfəs dərməyə imkan vermək məğlubiyyətdir. (Çətinliklə taxta sarı gedir) Ayaqlarım yenə ağrıyır. (Oturur) Könüllü təslim olmasalar… Rəbbim onları qəzəbimdən qorusun.
T o n k a b u n i. (Gəlir) Şəhriyarım… (Təzim edir)
Q a c a r. Şeyx Cəfər, nə xəbərlə gəlmisən?
T o n k a b u n i. Şahım, İbrahimxəlil xan qaladan xaric olub, amma ki, qibleyi-aləmin rəşadətli qoşunu ilə üzbəüz döyüşə tab gətirə bilməyib. Adamları ilə yenidən qalaya varid olmaq istəsə də, bizimkilər imkan verməyib. Məhəmməd Hüseyn xan qovub onu Şişədən uzaqlaşdırıb.
Q a c a r. Şükür xudavəndi-aləmin dərgahına! Çapar göndər Məhəmməd Hüseyn xan onları izləməsin, qoy hara istəyir iraq olub getsin, yəqin ki, kafirlərə pənah aparacaq.
T o n k a b u n i. Dağıstan tərəfə üz tutub, şahım.
Q a c a r. Onlardan kömək ala bilməyəcək. Qoşun qalaya girə bildimi?
T o n k a b u n i. Qibleyi-aləm, şəhər darvazaları hələ möhkəm qorunur.
Q a c a r. Döyüşü dayandırın, topları susdurun. Elçi göndər Şuşa qalasına, onlara üç gün möhlət verirəm, əgər təslim olmasalar, onları Kirmanın aqibəti gözləyir.
X i d m ə t ç i. (Gəlir) Şəhriyarın gözləri aydın! Düşmən tərəfdən gələn var, elçidir.
Q a c a r. Nə elçi? Qaçıb canını aparan xanın elçisi mənim nəyimə gərəkdir?
X i d m ə t ç i. Şahım, dediyinə görə şəhərin baş ruhanisi, axundudur.
Q a c a r. Şeyx Cəfər, çıx gör o ruhani deyilən kimdir. Caizdirsə gətir yanıma. Yoxsa, özün yola sal getsin, mənim halım yoxdur havayı göftuguyə.
T o n k a b u n i. Bəçeşm, şəhriyar. (Gedir)
X i d m ə t ç i. Cəsarət edirəm, qibleyi-aləm, deyilənə görə əhali burda çox zəngindir. Qoşun qarət fərmanına ümidlidir.
Q a c a r. Bu kimin fikridir? Sənin ya özgələrin?
X i d m ə t ç i. Qibleyi-aləm, mən qoşun əhli arasındakı əhvali-ruhiyyəni dedim.
Q a c a r. (Xidmətçiyə yaxın dayanır və çox sakit) Sənin gözəl boynun qılınc zərbəsi istəyir?
X i d m ə t ç i. (Təmkinini pozmur) Şəhriyar…
Q a c a r. (Qəzəblə) Bəlkə şahın əlinə su tökməyin qudurtdu səni? Yoxsa Tiflisdə bir gəlinin bilərziyini mənimsəməkdən ötəri biləyini qılıncla üzdüyün çıxıb yadından?
X i d m ə t ç i. (Sakit) Şahım, bu iftiradır.
Q a c a r. Sən şahın hüzurunda yalan danışmağa cəsarət edirsən? Bəlkə cəzasızlıq qudurtdu səni? Yeri qapı dalında dayan, sənin yerin oradır. Çağırmayınca gözümə görünmə!

Xidmətçi təzim edib gedir.

Q a c a r. Könlündən qarət keçir pədəri-soxtənin.
T o n k a b u n i. (Gəlir) Şahım, həqiqətdə gələn Şişə qalasının baş ruhanisi, axund Hacı Babəkdir.
Q a c a r. Gətir içəri.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın əhvalını qarışıq görürəm.
Q a c a r. Şeyx Cəfər, mənim artıq söz danışmağa halım yoxdur.
T o n k a b u n i. Bəçeşm! (Gedir)

Qacar təsbehdə istixarə edir. Tonkabuni və Axund Hacı Babək gəlir. Axund dərin təzim edir.

A x u n d. Əssəlam əleykim, qibleyi-aləm.
Q a c a r. Mən qibleyi-aləm deyiləm, möhtərəm elçi, hamımızın bir qibləsi var, o da Kəbədə, Allah evindədir.
A x u n d. Xətamı bağışla, ey…
T o n k a b u n i. Şəhriyar deməyin caizdir.
A x u n d. Qul xatasız, ağa kərəmsiz olmaz, ey şəhriyar.
Q a c a r. Sözünü de, vaxtın qədrini bil.
A x u n d. Şəhriyar düz buyurur, vaxt xam at kimidir, əldən buraxdın ta geri dönməz.
Q a c a r. Xub! Xeyli xub! (İşarə ilə oturmağa icazə verir)

Tonkabuni Axunda oturmağa yer göstərir, özü də oturur.
Q a c a r. Yaxşı, hökmdarınız qaçıb, qalanı başsız qoyub, qapıları bağlamaqda məqsədiniz nədir. Yəni belə xəyal eləyirsiniz ki, Qacar qoşunu ora varid ola bilməyəcək?
A x u n d. Şəhər əhli şəhriyarın qəzəbindən qorxur.
Q a c a r. Bu qorxunun əsası nədir? Mən elçilərim vasitəsilə bildirmişəm ki, Şişə camaatı ilə işim yoxdur, mənim haqq-hesabım İbrahimxəlil xanladır ki, o da qaçıb. Mən qanı qanımdan, dili dilimdən olan müsəlman camaatına divan tutacaqdım nahaqdan?
A x u n d. Şəhriyarın, Tiflisə tutduğu divan camaatımıza bəllidir. Şəhərdə vahimə var.
Q a c a r. Gəncə əhlini qılıncdan keçirib ağır şərtlərlə bütün Gəncəbasarı özünə tabe eləyən, urisiyyət məlikəsinə güvənib İrana meydan oxuyan İraklinin başına tumar çəkməliydim mən? Mən axı dedim ki, Şişəni könüllü təslim etsəniz, camaatınız mənim amanımdadır. Deməmişdimmi Şeyx Cəfər?
T o n k a b u n i. O dabanına tüpürüb qaçan xana naməni mən öz əlimlə yazmışdım, şahım.
Q a c a r. Eşitdin, axund? Əvəzində kafirlərlə əlbir olan əbləh xan neynədi? Mənə əşar yazıb göndərdi, adamları öyrədib divar üstünə çıxartdı, ünvanıma hərzəvü-hədyan yağdırdı. Mən bütün bunları unudub naməmdə yazdığım şərti bir də təkrar edirəm: üç günə şəhər mənə təslim olsa, camaat amandadır, yox əgər inad eləsəniz, şəhri-Şişəni qan çanağına döndərəcəm!
A x u n d. Biz təslim olmağa hazırıq, ey hökmdar.
Q a c a r. Bəs onda nəyi gözləyirsiniz?
A x u n d. Ey şəhriyar, mən kəfənimi boynuma sarıyıb gəlmişəm, qanım halaldır, amma deməliyəm, camaat şəhriyardan zaminlik istəyir.
T o n k a b u n i. (Diksinir) Hacı Babək, bu nə cəsarət?
Q a c a r. (Əsəbi qəhqəhə ilə gülür) Əcəb şəhər, əcəb millətdir! Şeyx Cəfər, bu qarabağlılar hansı ağılla düşünürlər? Məğlub tərəf qalib tərəfin qarşısında şərt qoyar, zəmanət istəyər?
A x u n d. Ey şəhriyar, qəzəbinizin qorxusu çaşdırıb camaatı, onlar ürəklərinə toxtaqlıq olsun deyə nəsə vermənizi istəyirlər. Ta ki əmin olsunlar ki, əhli-əyalları təslimdən sonra şəksiz amanda olacaqlar.
T o n k a b u n i. Şahım, bu olan işmi?
Q a c a r. (Qacar susur, fikirləşir və təsbeh çevirir) Hacı Babək, xudavəndi-aləm şahiddir ki, mən bura qoşunla gəlmək, müharibə aparmaq istəyində deyildim, məni sizin nadan xan təhrik elədi öz ədabazlığı ilə.
T o n k a b u n i. Qibleyi-aləm, o çox tez yanıldığını anladı, ona görə də xalqı başsız qoydu, uçub getdi quş kimi.
Q a c a r. Zəmanət deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz, nə istəyirsiniz?
A x u n d. Ey şəhriyar, camaat Qacar şahzadələrindən birinə qulluq eləmək arzusundadır.
Q a c a r. Deməli, mən qardaşım oğlanlarından birini sizə girov verməliyəm?
A x u n d. Biz o şahzadəni göz bəbəyi kimi qoruyacağıq, əlimizin içində saxlayacağıq.
Q a c a r. Kərim xan Zənd kimi?
A x u n d. Ey şəhriyar, boynum qıldan nazikdir.
Tonkabuni əlini ağzına aparıb Axunda susmaq işarəsi verir.

Q a c a r. Axund Hacı Babək, get səni göndərənlərə ərz elə ki, mən o dikbaş şəhəri zorla alacam, camaatına amansız divan tutacam. Səni bura göndərən İsmayıl Şamaxinin boynunu vurduracam. O molla şairi isə qala divarına hördürəcəm!
A x u n d. Ey şəhriyar, birisi xatəmül-ənbiya Rəsuli-Əkrəmə dedi ki, ya peyğəmbər, mənə məsləhət ver. Qurbanı olduğum bircə söz dedi: qəzəblənmə…
Q a c a r. Bilirəm, Axund, o kəs bir də dedi, ya peyğəmbər, mənə məsləhət ver, Peyğəmbər bir də dedi, qəzəblənmə…
A x u n d. (Diz üstə düşür) Qəzəblənmə, ey allahın bəndəsi, mərhəmətli ol.

Tonkabuni diksinir. Dərin və gərgin pauza. Qacar ləng hərəkətlə qalxır.

Q a c a r. Şeyx Cəfər, mənim kiçik quranımı gətir.
T o n k a b u n i. Şahım, axı...
Q a c a r. (Kəskin) Rəxti-xabda, başımın üstündədir.

Tonkabuni təzim edib gedir.

Q a c a r. Hacı Babək, qalx, mən indi elə bir iş tutacam ki, bütün şahlığım dövründə eləməmiş olum.
A x u n d. O nə işdir mən hələ bilmirəm, ey şəhriyar, amma ortaya mübarək Qurani-Kərim gəlirsə, deməli, haqqın təbəssümünü görəcəyik.
Q a c a r. Axund, nədən mən haqqı həmişə halsız, heydən düşmüş, nazilmiş gördüm?
A x u n d. Ey şəhriyar, haqq nə qədər nazilsə də üzülməz, çünki qələbə haqqın mahiyyətində, zatındadır. Mən onun varlığına güvənməsəydim, hüzuruna gəlməyə cəsarət edərdimmi?
Q a c a r. Xub! Xeyli xub!
T o n k a b u n i. (Quranı gətirir) Şəhriyarı-İranın mübarək Quranı.
Q a c a r. (Kitabı öpür) Axund Hacı Babək, mən bütün səfərlərdə özümlə gəzdirdiyim bu Quranı möhürləyib verrirəm sənə. (Üzüyünü Quranın cildinə basır) Budur mənim zəmanətim.
A x u n d. (Ayağa qalxıb kitabı alır və öpür) Allah şəhriyardan razı olsun, necə ki, bu müşkül işin həllini çox asan ali müdrikliklə tapdı.
Q a c a r. Bu yolu rəbbim özü buyurdu. Sən mənə peyğəmbəri-aləmin hədisini deyəndə Rəbbimin səsini eşitdim. Şeyx Cəfər, qonağımızı ehtiramla yola sal…
A x u n d. Allah Qacarlar səltənətini öz himayəsində saxlasın.
T o n k a b u n i. Amin!

Tonkabuni və Axund gedirlər.

Q a c a r. Amin ya rəbbül aləmin! (Pauza) Şükr olsun sənə pərvərdigara, düşmənlərimi öz ayaqları ilə hüzuruma gətirirsən. Məndən aldığının əvəzini sən görünməmiş səxavətlə ödəyirsən… Bugünkü günümü şükrlə yola saldığım üçün sənə şükürlər olsun.
İşıq sönür.

Həmin məkandır. Bir neçə şam yanır. Xidmətçi gəlir. Taxtın böyür-başında dolaşır. Tonkabuni gəlir, Xidmətçi onu görmür.

T o n k a b u n i. Şəhriyar hələ qalxmayıb yataqdan?
X i d m ə t ç i. (Diksinir) Şeyx Cəfər?
T o n k a b u n i. Deyəsən qorxutdum səni?
X i d m ə t ç i. Diksinmək qorxu deyil, Şeyx Cəfər, mən qorxmağı çoxdan yadırğamışam.
T o n k a b u n i. Nahaq! Hökmdarlara xidmət etmək dəniz səfəri kimidir, həm cəfası var, həm səfası: ya xəzinə taparsan, ya da dəryada qərq olarsan. Necə ki, şahın qəzəbinə gəldin, yerin də qapının o üzüdür.
X i d m ə t ç i. Bu hələ axırı deyil, Şeyx Cəfər. Şəhriyar məni tənbeh eləyib qapı dalına salsa da, uzaqlaşdırmadı özündən, elə məsafədə saxladı ki, əlini-əlinə vuranda eşidə bilim.
T o n k a b u n i. Bu inamın mənə məlum olmayan tərəfi yoxdursa, deməli, özündən müştəbehlikdir, yəni təkəbbür. Allah-Təala da…
X i d m ə t ç i. Bilirəm, Şeyx Cəfər, Allah təkəbbürlüləri sevməz, amma mən xudavəndi-aləmin mərhəmətini həmişə hiss eləmişəm. Elə olmasaydı bir rəiyyət balası xanlıq rütbəsinə yetişməzdi.
T o n k a b u n i. Əlbəttə, Rəbbimiz bütün yaratdıqlarına məhəbbət və mərhəmətdədir, amma unutmayaq ki, övladlarımız da, mallarımız da bizə yalnız sınaq üçün verildi. Allaha güvənib fəna işlər görmək adamı qapı dalına salar. (Hiyləgər təbəssümlə gülümsəyir)
X i d m ə t ç i. Dediklərini yadımda saxlayaram, Şeyx Cəfər, bəlkə vaxtı gələndə xatırlatdım sənə. Yıxılana balta çalmaq mərd kişiyə yaraşmaz, bir halda ki, mən hələ yıxılmamışam, ayaqdayam. (Gedir)
T o n k a b u n i. Zavallını təkəbbür yıxacaq, inşallah!
Qacar gəlir, işıqlar artır.
T o n k a b u n i. (Təzim edir) Şəhriyari-aləmin sabahı xeyir olsun.
Q a c a r. Nə gözəl, nə munis iqlimi var bu yerlərin. Şeyx Cəfər, küfr də olsa deyim ki, Rəbbimiz cənnəti yəqin ki, bu yerlərin misalında yaradıb.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın əhvalını gümrah görürəm.
Q a c a r. Şəhri-Şişənin su kimi təmiz havası bütün ağrılarımı azaldıb, indi at çapa bilərəm.
T o n k a b u n i. Namxuda! Xudavəndi-aləm şəhriyarı yaman gözdən hifz eləsin.
Q a c a r. (Taxta çıxır) Əyləş, Şeyx Cəfər. Qoşun əhlinin məvacibi ödəndi. Narazılıq yoxdur ki?
T o n k a b u n i. Narazılıq deyəndə ki, şahım, qarətə qadağa qoymağın sərkərdələri xeyli pərişan elədi.
Q a c a r. Bu naşükürlükdür, Şeyx Cəfər, axı mən heç kimi mükafatsız qoymadım, ikiqat məvacib ödədim xəzinəmdən. Sandıqxanamda qiymətli xələt qalmadı, payladım fərmandehlərimə. Mənim xəzinəm qapalı deyil, sərvət bir qapıdan daxil olursa, o biri qapıdan çıxır.
T o n k a b u n i. Şahım, bu minvalla xəzinə tükənə bilər.
Q a c a r. Xudavəndi-aləm, verdiyin sənindir deyib, vermədiyinsə heç kimin, necə ki, Nadirin xəzinəsini zəndiyyələr darmadağın elədilər. Amma mən israfçılıq da eləmədim. Xanbaba Cahanbaniyə dolu xəzinə və saat kimi işləyən elə bir üsuli-idarə, vəhdəniyyət tapmış elə bir xanəgah qoyub gedəcəm ki, uzun illər şahlıq tacını başında saxlaya bilsin, inşallah!
T o n k a b u n i. Allah bütün niyyətlərini versin şəhriyarın, amin!
Q a c a r. Hacı Babəkdən xəbər yoxdur. İki yüz min əşrəfi tapılmadı Şişə zənginlərində?
T o n k a b u n i. Şahım, axund burdadır, sözünə də əməl eləyib.
Q a c a r. Əhsən, sözübütöv adamlara ziyadə hörmətim var. Onda sən təhvil-təslimdə göz ol, xəzinədar hesabı səf salmasın, Hacı Babəki də göndər yanıma.
T o n k a b u n i. Bəçeşm! (Gedir)
Q a c a r. Necə yazmışdı o şair, tanrı üstümdədir, qoruyur məni, O lap daş qoynunda saxlar Şişəni… (gülür) Qaçan da Allahı çağırır, qovan da… (Əlini əlinə vurur)
X i d m ə t ç i. (Gəlib təzim eləyir) Şəhriyarım…
Q a c a r. (Sınayıcı baxışlarla xidmətçini süzür) Sınıxmısan, mən deyərdim qocalmısan, elə bil qaşındakı çapıq da dərinləşib. Necədir qapı dalında dayanmaq? Susursan, amma susmaq həmişə qızıl deyil.
X i d m ə t ç i. Cahana hökm eləyən şahın hüzurunda günahkar pişkarın sözümü var deməyə?
Q a c a r. Bu çox yaxşıdır ki, sən günahkar olduğunu dərk elədin.
X i d m ə t ç i. Şeytan eləyib məni yoldan, şahım.
Q a c a r. Bəli, bütün günahların yükünü daşımaq üçün ən gözəl günahkar şeytanmış, amma o da məlumdur ki, insanın tutduğu əməllərə bəzən şeytan özü məəttəl qalır.
X i d m ə t ç i. Hikmət özü şəhriyardan nur alır.
Q a c a r. Hacı Babəki burax gəlsin.
X i d m ə t ç i. (Sevincək) Bəçeşm!
Q a c a r. Yerin hələ qapının dalıdır.
X i d m ə t ç i. Buyruq şəhriyarındır. (Gedir)
Q a c a r. Dili bir şey deyir, gözləri başqa şey. Ar eləməsəm ondan bir az qorxduğumu deyərdim. Lənət şeytana!
A x u n d. (Gəlir və dərin təzim edir) Ey şəhriyari məmləkəti-İran Ağa Məhəmməd şah Qacar! Xudavəndi-aləmdən istəmişəm sənin cəlalın, şan-şöhrətin məğribdən məşriqə bütün cahanı, kürreyi-ərzi tutsun! Bu dünyada mübarək adın alxışlarla anılsın!
Q a c a r. (Xoşhaldır) Hacı Babək, bu nə bəlağət, bu nə şəhdi-şəkkər sözlərdir deyirsən?
A x u n d. Ey şəhriyar, sənin tərifini qədərincə eləmək üçün böyük Firdovsinin tuti dili, Hafiz Şirazinin qüdrətli qələmi, Şeyx Sədi müdrikliyi gərəkdir.
Q a c a r. Hacı Babək, bir kəs peyğəmbəri görüncə ünvanına tərifli sözlər söyləyir, əvəzində cənabımız o kəsin nitqini yarıda qoyub deyir, bir kəsin belini qırmaq istəyirsinizsə onu tərifləyin.
A x u n d. Peyğəmbərimizin sözü hər bir müslüm üçün qanundur, amma sənin kimi müdrik hökmdarı təriflə haqq yolundan çıxarmaq olmayan işdir. Sən verdiyin sözə əməl eləməklə uca adını nə qədər qəlbilədinsə, o qədər də mənim urvatımı artırdın bütün Qarabağ elində. Sən verdiyin sözü mal-mülkdən qiymətli bildin.
Q a c a r. Mən o yaşda deyiləm ki, dünyanın varını verdiyim sözdən uca tutam, amma bir həqiqət də var, qızılı kim görsə ona baş əyər, dəmirqol tərəzi olsa da əgər.
A x u n d. Həqiqətən gözəl söz gözəl gəlin kimidir, baxmaqla camalından doymaq olmur.
Q a c a r. Mənə məlumat gəldi ki, şərtimizə uyğun olaraq qoşunuma dəymiş ziyanın əvəzini gətirmisən. Düzdürmü?
A x u n d. Bəli, şəhriyar, iki yüz min əşrəfi hazırdır. Adamlarım xəzinəyə təhvil verməklə məşğuldur.
Q a c a r. Xub! Mənə daha nə kimi sözün var?
A x u n d. Söz deyəndə ki, ey şəhriyar, Şuşa camaatının bir təvəqqəsi var cənabınızdan.
Q a c a r. Sən həmişə camaatın adından danışırsan. Nə istəyir o camaat?
A x u n d. İsmayıl Şamaxinin, bir də o şairin, Molla Pənahın bağışlanmasını.
Q a c a r. O İsmayıl dediyin ipə-sapa yatmırdı, onun inadkarlığı üzündən mənim nə qədər igid əsgərim şəhid oldu. O şair dediyinin yazdığı hədyanların hədəfi sən olsaydın neynərdin, Axund? Bağışlardınmı?
A x u n d. Ey şəhriyar, mən bir şəhərin ruhanisi, sən böyük bir ölkənin şahənşahı. Söz və ixtiyar sənindir.
Q a c a r. Mənim fərmanlarım dəyişməzdir. Mən ölüm hökmünü verməzdən əvvəl çox götür-qoy eləyirəm. Fərman icra olunmalıdır, özü də sabah ertə. Ta nə sözün var?
A x u n d. Ey şəhriyar, qorxuram qəzəbindən.
Q a c a r. Sən əbanın cibində Quran gəzdirirsən, elədirmi?
A x u n d. Şəhriyarın gözündən heç nə yayınmır.
Q a c a r. Danış Hacı Babək, çəkinmə, Quran var yanında.
A x u n d. Şəhriyarın yaxın adamlarından biri şəhərin hörmətli sərmayədarının evinə girib. Cənabınızın adından beş min tümən pul tələb eləyib, alıb da, hələ bir para qiymətli qızıl-gümüşünü də qəsb eləyib.
Q a c a r. Mənim yaxın adamım? (Tutulur) Dünən gecə dedin?
A x u n d. Bəli, şəhriyar.
Q a c a r. Bəs nədən bildin ki, qarətçi saray adamıdır? Özü də mənim yaxın adamım?
A x u n d. Onun geyim-kecimi, inamlı-iddialı ədaları belə deməyə əsas verir.
Q a c a r. Adı nədir o nadürüstün?
A x u n d. Adını bilməyiblər, amma əlamətləri çox bəllidir. Sol qaşında dərin çapıq, çənəsinə yaxın yerdə qara xalı var. Deyilənə görə çox yaraşıqlı, boylu-buxunlu şəxsdir.
Q a c a r. Sol qaşında çapıq dedin? (Axund təzim edir) Sən də onu görmüsən?
A x u n d. Xeyr, şəhriyar, görməmişəm, amma onun təsvirini bildiyimdən görsəm yəqin ki, tanıyaram.
Q a c a r. Bu işdə səhv eləmək olmaz, Hacı Babək, bəlkə zərərdidəni gətirəsən yanıma?
A x u n d. O gələ bilməz, şəhriyar, biləyindən qızıl bazu-bəndini çıxaranda qolunu sındırıb naxələf, binəva düşüb yorğan döşəyə, heç tərpənə bilmir.
Q a c a r. Qolunu sındırıb dedin?
A x u n d. Bədbaxt görəndə ki, hərif əl çəkməyəcək, bazu-bəndlə bərabər qolunu da kəsib aparacaq, zirək tərpənib özü açıb quldurun biləyinə taxıb, binəvanın dediyinə görə onun özündən başqa heç kəs aça bilməyəcək o zinəti, ta ki zərgər kəsib çıxarmasa.
Q a c a r. Hərif nəfsindən tələyə düşüb? (Gəzinir) Hacı Babək, gələndə qapıda mənim xidmətçimi gördünmü?
A x u n d. Orda çox adam var, şəhriyar.
Q a c a r. Qaşında çapıq, çənəsində xal dedin, eləmi? (Axund təzim edir) İndi içəri bir nəfər gələcək, ona diqqət elə.
A x u n d. Şəhriyar…
Q a c a r. (Barmağını dodaqlarına aparır) Susss… (Əlini əlinə vurur)
Xidmətçi gəlib təzim edir. Hacı Babək təşvişdədir.

Q a c a r. Cəfər xan Tonkabuni xəzinədarın yanındadır. Adam göndər, xəzinədən beş min tümən alıb mənim qərarımı gözləsin.
X i d m ə t ç i. Bəçeşm! (Təzim edib gedir)
Q a c a r. Nə deyirsən, Hacı Babək?
A x u n d. Şəhriyar, əlamətlər göz qabağındadır, amma ki, biləyini görə bilmədim.
Q a c a r. Onsuz da hər şey mənə məlumdur. Sən get Şeyx Cəfərin yanına beş min tüməni al ver yiyəsinə, qalanı ilə işin olmasın.
A x u n d. Allah şəhriyarın ömrünü uzun, səltənət taxtını ucalardan uca eləsin. O bədbəxti də əfv elə, qoy cəzasını Allah versin!
Q a c a r. Axund Hacı Babək, bu artıq mənim işimdir. Cinayətin cəzasız qalması qədər məmləkəti pozan ikinci bir əməl tanımıram mən.
A x u n d. Allah şəhriyardan razı olsun. (Təzim edib gedir)
Q a c a r. Nəfsinə qul olan bədbəxt nökər, naəhl insan… (Gedir. İşıqlar azalır)

Zəif gərgin musiqi. Xidmətçi gəlir, xofludur, ləmədəki taca baxır, sonra libasının bir qolunu yuxarı çəkir. Biləyindəki bazu-bənd zəif işıqda bərq vurur. Musiqi bir qədər də gərginləşir və Taclı mim elə bil taxtın içindən çıxır. Xidmətçinin ətrafında dolanır, bazu-bəndə baxır və rəqs edir. Bu rəqs qəzəb, hiylə, nifrət və cəza haqqında düşünən hökmdarın rəqsidir.

X i d m ə t ç i. (Bazu-bəndi sığallayır) Çox gözəldir, nəfislikdə tayı-bərabəri yoxdur. Heç xacənin xəzinəsində belə yaquta rast gəlməzsən, amma niyə aça bilmirəm bunu. (Qeyri-ixtiyari taxtda oturur) Nə tədbir eləyirəm açılmır, görünür bunun gizli bir əmması var. Bəlkə o qoca köpək bunu qəsdən ilişdirdi biləyimə, amma niyə, o ki bir daha mənim üzümü görməyəcək, sağ qalsa da əli yetməyəcək mənə, amma gərəkdi ki, öldürəydim onu, çox hiyləgər, murdar gözləri vardı… (Qolbağa vəcdlə baxır) Şah görməsə yaxşıdır, alar əlimdən, əntiq şeylərin aşiqidir… (Birdən taxtda oturduğunun fərqinə varır və tez qalxır) İndi gələr, baxma ki, hamı yatır, bunun gözünə yuxu da getmir. Niyə də yatsın, nə kişidi arvad yora, nə arvaddı əri taqətdən sala. Yalquzaq kimi ömür sürür, ara yerdə zülüm çəkən bizik.

Qacar əlində təsbeh, əynində gecə xalatı asta addımlarla gəlir və taxta çıxır. Xidmətçi öz yerinə çəkilib təzim edir. Qacar ona etina eləmir. Taclı mim taxtın arxasına keçir.

Q a c a r. Şamları yandır, hamısını yox, ikisini.
X i d m ə t ç i. Bəçeşm! (Şamları yandırır. İşıq bir qədər artır)
Q a c a r. (Guya öz-özünə danışır) Qəza namazı qıldım.
X i d m ə t ç i. Allah qəbul eləsin! Şəhriyar həmişə haqq yolundadır. Bütün Qarabağ əhli qibleyi-aləmin ədalətindən danışır, şişəlilər şahın mübarək adına dualar eləyir.
Q a c a r. Sən bunu nədən bildin?
X i d m ə t ç i. Dünən axşamdan keçmiş şəhərə çıxmışdım, hökmdarım, seyr eləmək istədim şəhəri. Basılmış, qanlı döyüşdə məğlub olmuş şəhərə bənzəmir Şişə. Cıdır düzü deyilən bir seyrəngah var burda, iki göz istəyir tamaşasına.
Q a c a r. Sonra hara getdin?
X i d m ə t ç i. Sonra? (Duruxur) Sonra qatı duman gəldi, hava qaraldı, göz-gözü görmədi, qayıtdım.
Q a c a r. Bəs sonra?
X i d m ə t ç i. Qayıdıb namazımı qıldım, gözətçiləri dəyişdim və həmişəki kimi cənabımın xəlvətində durdum, əlimdə qəddarə.
Q a c a r. Hər şeyimi danışdın?
X i d m ə t ç i. Şəhriyar mənim kimi sədaqətli qulun səmimiyyətinə şübhə edirsə, fərman versin vursunlar boynumu. (Təzim edir)
Q a c a r. Həqiqətən qaranlıqdı dünən gecə, amma sən söylədiyin kimi Cıdır düzündən iqamətgaha qayıtmadın, basqın elədin şəhərin zənginlərindən birinin evinə.
X i d m ə t ç i. (Diz üstə düşür) Bu yalan məlumatdır, şəhriyarım, iftiradır.
Q a c a r. İran şahının adından beş min tümən tələb eləyib zor işlətmisən.
X i d m ə t ç i. (Qacarın ətəyindən yapışır) Bu mənim düşmənlərimin şəridir.
Q a c a r. Bununla kifayətlənməyib onun cəvahiratını qəsb eləmisən…
X i d m ə t ç i. (Nalə çəkir) Yox, şəhriyarım, yox…
Q a c a r. Qolunu qırıb bazu-bəndini biləyindən çıxartmısan. (Bazu-bənd olan qolundan yapışır) Budurmu? (Bazu-bənd bərq vurur) Elədiyin cinayətin şahididir biləyinə dolanmış bu qızıl ilan! Elə dolanıb ki, açıb xilas ola bilmirsən. Ona görə yox ki, deyildiyi kimi o bazu-bəndin sirri var, ona görə ki, o bilərzik sənin içində gizlənib daima çıxmağa fürsət axtaran, səni özünə əsir eləyən nəfsindir.
X i d m ə t ç i. (Nalə çəkir) Şeytan aldatdı məni, şahım!
Q a c a r. Neynək, qoy şeytan sənin kimi naəhl insanın üzərində qələbə çalsın, amma mən sənə elə bir divan eləyəcəm ki, o dediyin şeytan özü dəhşətə gəlsin. (Üzünü xidmətçidən çevirib taxta tərəf gedir və arxası tamaşa zalına dayanır, sakit səslə danışır) Mən səni bütün pişkarlarımdan ayırdım, səni xanlıq rütbəsinə çatdırdım, sənə inandım… Budurmu şaha təşəkkürün, pərvərdigara şükranlığın? Çoxdan hiss eləyirəm, hətta görürəm naqisliklərini, amma itirmək istəmirdim səni, həmişə yanımda görməyə alışmışdım…
X i d m ə t ç i. (Qalxır, bir az toxtayıb) Şəhriyari-əziz, bir allah şahiddir ki, mən bu bazu-bəndi sənə peşkəş eləmək fikrindəydim. (Qacar acı qəhqəhə ilə gülür) O qədər nəfisdir, düşündüm bu ziqiymət mətah mənim şahıma layiqdir. (Qacar daha bərk gülür) Ha əlləşdim biləyimdən çıxara bilmədim, dedim Tehrana qayıdanda zərgər Təbrizini çağırtdırıb… (Qacar qəfil dönür və ona xeyli yaxınlaşmış xidmətçi ilə üz-üzə dayanır. Xidmətçi sözünü bitirə bilmir)
Q a c a r. Kişi sarsaq olanda necə zavallı görünür, hətta xudavəndi-aləmin əta elədiyi gözəllik, yaraşıq da onu xilas eləyə bilmir.
X i d m ə t ç i. Qibleyi-aləm, boynum qıldan nazikdir. (Təzim edir)
Q a c a r. Bilirsənmi şahın fərmanını pozan rəiyyətin cəzası nədir?
X i d m ə t ç i. Ərrəhm! (Diz üstə düşür)
Q a c a r. (Diqqətlə süzür xidmətçini) Qorxu səni nə yaman dəyişdi, əlbət bu sənin əsl mahiyətinmiş, indi zühur eləyir.

Musiqi səslənir. İşıq azalır. Taclı mim görünür, gərgin və kəskin rəqs elementləri ilə Xidmətçinin ətrafında fırlanır. Sonra Qacarın arxasında dayanır. Qacar onun varlığını hiss eləyib hərəkətə gəlir.
Q a c a r. (Qətiyyətlə) İndi get bütün gecəni dua elə, yalvar Rəbbimizə ki, sənin gözəl başını pəhləvan cüssəndə saxlaya bilsin, çünki mənim qərarım qətidir, dəyişməzdir!
X i d m ə t ç i. (Təmkinini bərpa eləyib) Cəza bir andaca qurtaracaq, şahım, qanım isə əbədi olaraq boynunda qalacaq.
Q a c a r. (Çox sakit) Heyif ki, ölümə məhkum edilmiş adama qəzəblənmək insafdan deyil.
X i d m ə t ç i. Şahım, dirini öldürmək həmişə mümkündür, ölünü diriltmək heç vaxt!
Q a c a r. Mən yaxın adamlarımı itirə-itirə İran taxtına çıxmışam. Məhəmmədhəsən xan kimi atanı, Ceyran xanım kimi ananı, dünyalar qədər sevdiyim Cəfərqulu xan kimi qardaşı itirmişəm. Nəhayət, mən dünyanın ən ləzzətli nemətini – kişiliyimi itirmişəm dava meydanında … Bu qədər faciələr yaşamış hökmdara dönük çıxmış pişkarını itirmək çətin olacaqmış?
X i d m ə t ç i. (Hiddətlə) Nəhayət, mən ölmək istəmirəm!
Q a c a r. Bax, bu məsələdə nökərin istəyi yox, ağanın hökmü faiqdir. Ağa Məhəmməd şah Qacarın! (Gedir)
X i d m ə t ç i. Lənətə gələsən, Ağa Məhəmməd şah Qacar! Yox, xacə şah Qacar! On il sərasər sənin o idbar sifətinə baxmışam, murdar vücudunun keşiyini çəkmişəm. O murdar vücudunun ki, Mordəd günəşi ilin bir ayını deyil, on iki ayını çıxsa belə pak eləyə bilməzdi. Dua eləyəcəm… Bəli, dua eləyəcəm ki, günəşin doğduğunu bir daha görməyəsən, gəbərəsən qəbir kimi soyuq yatağında, arvad ətrinə, arvad qılığına həsrət murdar yorğan-döşəyində. Dəmir qollarım, qurğuşun biləklərim, bitib-tükənməyən kişi təpərim olan yerdə diz çöküb dua eləyəcəm, yalvaracam Allaha-ha-ha-ha… (Gedir)
İşıq lap azalır. Gərgin musiqi səslənir. Qacar əlində zəif işıqla yanan şamla gəlir. Əynində yataq libası var, üstündən xalat geyinib. Bu geyimdə o çox adi, zəif, bədbəxt bir insandır. Xalata bürünüb taxta oturur. Taclı mim gəlir və rəqs edir. Bu, içində sonsuz kədər, qüssə olan insanın rəqsi, ruhi sarsıntılardan irəli gələn çırpıntısıdır. Tonkabuni əlində iri kitab gəlir. Musiqi kəsilir, Mim yox olur.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın axşamı xeyir olsun, əhvali gümrah. (Kitabı rəhilə qoyur)
Q a c a r. Nəyi oxuyacaqsan?
T o n k a b u n i. Şəhriyar xacə Nizamülmülkün «Siyasətnamə»sini istəmişdi.
Q a c a r. Xub! (Başını tərpədir) Oxu!
T o n k a b u n i. (Oxuyur) «Padşahın yaxın adamlarına və həmişə şahın hüzurunda olan xidmətçilərə vəzifə verilməsi məqbul deyildir. Çünki padşaha yaxınlıqlarından istifadə edib zülmkarlığa başlarlar, heç kəsin də ixtiyarı olmaz ki, onlardan şikayət eləsin. Bu adamlara o kifayətdir ki, elə padşaha yaxındırlar…»
Q a c a r. Şeyx Cəfər, indi bildinmi nə səbəbə sənə vəzifə vermirəm?
T o n k a b u n i. Şahın ayağı biləni bizim başımız bilməz. (Kitabın səhifəsini çevirir)
Q a c a r. Şeyx Cəfər, fikrimi cəm eləyib huşyar ola bilmirəm, canımda bir təlaş, həyəcan var.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın təlaş keçirməsinə səbəb nə? Düşmən xar olub, şəhərdə əmniyyət, əhali də vəziyyətə qatlaşıb cənabınıza dua eləyir.
Q a c a r. Hər şey aldanışdır, Şeyx Cəfər, görünən hər şey yalan və riyadır, batini isə bilmək xeyli müşkül. Həqiqət nə, doğru olan nədir, bəndə bilməz.
T o n k a b u n i. Şahım, fani dünyada mütləq doğruluq, daimi vəfa axtarmaq izafi işdir. Əldən-ələ keçən bu dünya ki, var, min adaxlının füsunkar gəlini olmuşdur.
Q a c a r. Elə ona görə də əcəl insanı torpağa gömməmiş gərəkdir ki, ruhun qayğısına qalasan.
T o n k a b u n i. Şəhriyarın hər kəlməsi irfan şamını yandırır.
Q a c a r. Hər fəthdən sonra özümdən sual edirəm, niyə bu qədər qan tökdün, nəyin xatirinə? Axı bu qələbələr sənə ruhi sakitlik gətirmir. Mənim bir ilim də müharibəsiz ötmədi. Budurmu ömür, budurmu şahlıq?
T o n k a b u n i. Şahım, ən dadlı vüsalın sonunda da bir məyusluq halı var.
Q a c a r. Vüsaldan danışma mənə, Şeyx Cəfər. Bu məsələdə mən həmsöhbət ola bilmərəm. (Uzaqdan qəmli ulartı səsi gəlir. Qacar diksinir) Eşidirsən?
T o n k a b u n i. Bissimillah! (Ulartı təkrar olunur) İt səsinə oxşamır.
Q a c a r. Canavar ulartısı da deyil. Canavar belə ulamır.
T o n k a b u n i. Allah xeyirə calasın.

Ulartı bir neçə dəfə təkrar eşidilir. Sonra itlər hürüşür.

Q a c a r. (Həyəcanlıdır) Mən tanıdım, bu səsi, Şeyx Cəfər, ulayan tülküdür. Mən onun ulartısını yüz səsin içindən seçirəm. Kərim xan Zəndin əsiri olanda tülkü ovuna gedərdim. Ələ gətirdiyim heyvanın boynuna zınqrov bağlayıb sərbəst buraxardım.
T o n k a b u n i. Nədən ötəri, şahım?
Q a c a r. Tülkü bu zınqrov səsindən hürküb özünü ora-bura vurur, vurnuxur, kol-kosa girir, əldən düşənəcən ulayırdı, amma hər tərpənişdən cingildəyən səsdən yaxa qurtarmaz, təbiidir ki, ov da eləyə bilməzdi, hürküdərdi cəmi heyvanatı. Tədricən bu yad səsə alışan tülkü yaxşı ov eləyə bilməsə də, ac da qalmırdı, yaşamağın çəmini tapırdı, amma heç vaxt cütləşə bilmirdi, dişi tülkülər zınqrovun səsindən qorxub qaçırdılar. Yalqızlığa tab gətirə bilməyən zavallı heyvan qüssədən, tənhalıqdan hey ulayar, nəhayətdə canını tapşırardı. Necə əyləncədi bu, Şeyx Cəfər?
T o n k a b u n i. (Çaşqındır) Ey şəhriyar… bu çox əcaib əyləncədir.
Q a c a r. Mən də elə bilirəm, amma ən əcaib olanı odur ki, mənim, bütöy İran səltənətinə hökmü çatan Ağa Məhəmməd şah Qacarın içində boynundan zınqrov asılmış bədbəxt bir tülkü daim ulayır, uuu…

Qacar qəfil yerindən qalxıb əli ilə Tonkabuniyə getmək işarəsi verir. Tonkabuni kitabı götürüb səssiz gedir. İşıq azalır. Taclı mim elə bil yerdən çıxır və çırpıntılı rəqs edir. Qacar səhnənin önünə gəlir, arxada isə monoloqun sonuna qədər Taclı mimin rəqsi davam edir.

Q a c a r. İçimdən qalxan o ulartı səsini bir mən eşidirəm, uuu… Amma mən təslim olmadım taleyin istehzasına, içimdə ulayan bədbəxt tülkünün səsini boğdum, mən öz naqisliyimin əvəzini hakimiyyət, hökm, şahlıq taxtına sahib olmaqla xudavəndi-aləmdən mükafat kimi aldım. Mənə nə qadınsan, nə kişi deyib həqarət edənləri zəlil elədim, bütün zəndiyyələrə, qanı qanımdan olan insafsız qardaşlarıma, fürsət düşən kimi mənə diş qıcayan Qacarlara sübut elədim ki, kişi olmaq üçün uşaq əkmək azdır, kişilik təpər, cəsarət, ağıl və fənddədir. Necə ki, bütün kürreyi-ərzdə şahlıq taxtına çıxan yeganə xacə mən oldum. Bütün deyilənlərə rəğmən on səkkiz ildir adına İran deyilən bir məmləkətdə farsı və Azərbaycanı bir elədim, elə bir vəhdəniyyət yaratdım ki, uzun illər xalqı zinhara gətirmiş hərc-mərcliyə xitam verdim. Bu yolda zalımlara daha zalım, adillərə daha adil oldum, amma çifayda, hər qələbə sevincimin üstündə heç vəchlə silinməyən qəm ləkəsi oldu, heç nəyin əsl dadını bilmədim. Vücudumdakı naqisliyi unutmaq istədiyim halda, düşmənlərim də, dostlarım da onu yadıma salmaqdan həzz duydular, şah adıma xacə sözünü pərçim elədilər. Üzümə adil hökmdar deyib, xəlvətdə qəddar, xunxar söylədilər, səbəbini də xacəliyimdə gördülər. Bir oğlunun boynunu vurdurub, ikisinin gözünü tökdürən Şah Abbasa, vəliəhdi Rzaqulu xanın gözlərinə mil çəkdirib kor eləyən Nadir şaha qəddar demədilər. Bu minvalla mənim xeyirə, mərhəmətə açıq qəlbimi daşa döndərdilər. Bitib-tükənməyən qovğalar, müharibələr, qisas alovu ilə şölələnən əməllərim çox şeyi unutdurdu mənə, ruhumun kamilləşməsi yolunda görəcəyim işlər çıxdı yadımdan. Gecələr dua elədim, namaza durdum, gündüzlər baş kəsdim, qan tökdüm, savab əvəzinə günahlar yığdım üstümə, amma bu mənim günahım, mənim taqsırım deyildi, bu hər bir hökmüdarın tale yazısıdır, zira hakimiyyət və mütləq ədalət, bunlar bir-birindən nə qədər uzaqdır. (Səhnə arxasından Xidmətçi kölgə kimi çıxır) Ya Rəbbim, uca ərşin ixtiyar sahibi, mənə yol göstər, rəhm elə. Sübhan xilqətindən pay verib ağılla dəyərləndirdiyin bədbəxt vücudumu tərk edərkən mənim narahat ruhumu sərgərdan qoyma… Özün şahidsən ki, mən bu qürbət dünyadan sənin pak nuruna sığınacağım günü intizarla gözləyirəm. Mənə əmanət verdiyin məmləkəti mərhəmətin altına al, onu düşmən qarşısında diz çökməkdən, parçalanıb məhv olmaqdan qoru. (Xidmətçi arxadan Qacara yaxınlaşır) Əhli-iman olaraq güclü, müdrik, fərasətli elə millətimi, ya yeri-göyü yaradan, eşidən-görən xaliqi-mütləq…
Xidmətçi xəncərlə Qacarın kürəyinə güclü zərbə vurur. Qacar donur, tərpənmir. Əvəzində zərbəni almış kimi Taclı mim ağrıdan əyilir. Xidmətçi bir də vurur, mim qıvrılır. Xidmətçi xəncəri havaya qaldırıb üçüncü dəfə vurmaq istəyəndə Qacar qəfil dönüb qatillə üz-üzə dayanır.

Q a c a r. Sənsən, yuxuda gördüyüm gözəl ölüm, tanıdım səni… (Üstünə yeriyir).

Xidmətçi xoflanıb qışqırır və Qacarın sinəsindən daha bir zərbə vurur. Mim zərbədən dartılıb, gərilib yıxılır. Şaşırmış Xidmətçi qorxu içərisində xəncəri atır və qaçıb yox olur. Qacar diz üstə düşür, mim yerdə bir-iki dəfə qabarıb-dartılıb hərəkətsiz düşür. Qacar yıxılır.
Duman-tüstü qalxır. Ceyran xanım ağ-mavi geyimdə peyda olur. Qacara yaxınlaşıb yanında çömbəlir və başını dizi üstə alır.

Q a c a r. Gəldim, yetişdim sənə, ana… Bütün əzablara xitam verən ölüm gəldi…

Ceyran əlini Qacarın üzünə çəkib gözlərini qapayır.

İşıq sönür.
Pərdə.

15 iyun-23 avqust, 2005